З Клаўдзіяй Іванаўнай мы пазнаёміліся на Вайсковых могілках. Жанчына падышла да помніка Якубу Коласу на яго магіле і, з цяжкасцю стрымліваючы эмоцыі, паведаміла, што тут стаяў яе дом. Пасляваенным пакаленням складана ўявіць, што на гэтым месцы калісьці не было магіл, а стаялі баракі, у якіх жылі людзі, чые дамы згарэлі ў першыя дні вайны. Я не магла не распытаць Клаўдзію Іванаўну пра тыя часы. Яна — не толькі сведка таго Мінска, якога мы не ведаем, але і адна з тых, хто фактычна наноў адбудоўваў сталіцу пасля вайны.
«Нашага дома няма»
Клава Пылілава нарадзілася ў Мінску ў 1931 годзе. Яе непрыкметны цагляны дом з прыбіральняй на другім паверсе стаяў на месцы, дзе цяпер размясціўся Палац Рэспублікі на Кастрычніцкай плошчы. Сям'я жыла там, пакуль дзяўчынцы не споўнілася тры гады.
— Мама «выгульвала» мяне ў скверыку, дзе фантан «Хлопчык з лебедзем», — расказвае Клаўдзія Іванаўна.
Яе маці казала, што ў 1940 годзе толькі пачалося «нармальнае жыццё». З'явіліся тканіны (прадаваліся ў вялікай краме побач з цяперашнім рыбным «Акіянам» на вуліцы Казлова). А тут і новае жыллё бацьку далі, на вуліцы Ямнай (цяпер Міхайлаўская). Побач, аж да самай вуліцы Даўгабродскай (цяпер гэты ўчастак носіць імя Васіля Іванавіча Казлова), цягнуліся баракі, прыватная забудова і хлявы, дзе людзі трымалі свіней. Тут жа на Ямнай стаяў дзіцячы дом з вялікім садам. Там раслі смачныя яблыкі, і яшчэ дзяўчынкай мая суразмоўца лазіла па іх. А на рагу Ямнай быў драўляны гастраном, побач з ім — шапік, дзе, па ўспамінах жанчыны, «Ханна прадавала піва»...
Ідылія скончылася, калі 22 чэрвеня 1941 года аб'явілі вайну. У той дзень дзевяцігадовая Клава гасцявала ў бацькавай сястры ў вёсцы Пад'ельнікі на Уздзеншчыне. Тады, пабачыўшы чорную зграю нямецкіх месераў, якія ляцелі ў бок Мінска, жанчына сказала брату, які прыехаў забіраць дачку, што больш ніколі яго не ўбачыць. Яе словы аказаліся прароцкімі.
Вярнуўшыся ў гэты ж дзень у Мінск, Клава апошні раз убачыла цэлым свой дом. Уначы ўсё было разбомблена.
— Мы хаваліся ад бамбёжак у каплічцы ля Аляксандраўскай царквы, — успамінае жанчына. — Там быў склеп. Суседзі пабеглі за татам у гэты склеп. Тата ў нас быў вельмі прагрэсіўны. Да мяне ставіўся, як да хлопчыка, называў Клаўдзій, як рымскага імператара. І вось уначы ён прыбягае ў наш склеп і кажа маме: «Лена, толькі не хвалюйся. Нашага дома няма».
У горадзе ў тыя дні ўвесь час адбываўся рух: людзі кудысьці беглі, хаваліся, сыходзілі. Мінск гарэў. Таму Клавіна сям'я таксама вырашыла ўцякаць. Раней бацька паспеў прыцягнуць з яшчэ не разбуранага дома падшываную атласную коўдру. Жанчына да гэтай пары захоўвае яе на лецішчы. Гэтай жа коўдрай сям'я сагравалася па дарозе на Маскву.
— Тата пайшоў на галантарэйную фабрыку, дзе працаваў (там, дзе цяпер адміністрацыя Партызанскага раёна). На пустым двары стаялі грузавыя машыны. Ён узяў там паўтаратонку, і мы разам з суседзямі паехалі ў бок Масквы. Як налёт — мы ў адкос. Хаваліся ў нейкіх трубах...
Некалькі дзён нічога не елі і не пілі. Аднойчы прайшоў дождж, і ваду пасля яго пілі, зачэрпваючы знойдзенай бляшанкай з лужын.
Дабраліся да Смаленска. Бацька вырашыў ісці на фронт. «А ты дабярэшся», — сказаў ён жонцы, у якой на руках заставаліся дзевяцігадовая Клава і трохгадовы сын Эдзік. Аднак у ваенкамаце бацьку сказалі, што ён яшчэ паспее скласці галаву, а пакуль трэба паклапаціцца пра сям'ю.
Параілі ехаць у Мажайск, там фарміраваўся эвакуацыйны пункт. Далей бацька вырашыў кіравацца ў Свярдлоўск: калісьці служыў у Хабараўску і ведаў тыя краі. Да таго ж быў упэўнены, што далей за Маскву немец не дойдзе.
— У Мажайску нас пагрузілі ў «пяцьсот-вясёлы» — так называлі таварны цягнік. Нас не маглі пасадзіць у купэйныя вагоны, — гаворыць Клаўдзія Іванаўна.
У Свярдлоўску, па словах жанчыны, іх пасялілі добра. Вялікая зона з 2-павярховымі баракамі. Тут жылі раскулачаныя, а таксама тыя, каму да вызвалення засталося няшмат. А за паўтара кіламетра адтуль адбывалі тэрмін сапраўдныя крымінальнікі.
— Тата пайшоў на фронт, а мы засталіся без сродкаў. У ваенкамаце маме далі 18 рублёў — вялікія грошы! А купіць няма чаго. Далі карткі на хлеб. А мяне малую ў чарзе так заціснулі, што выкралі з кішэні гэтыя карткі...
Так ішло жыццё. Праз пэўны час Клаву праз ваенкамат уладкавалі на працу ў лабараторыю на эвакуяваны Маскоўскі завод гумова-тэхнічных вырабаў. Здарылася гэта выключна дзякуючы выпадку: загадчыцай лабараторыі аказалася мінчанка. Праца дзяўчынкі заключалася ў выпрабаванні вырабленых утулак для самалётаў.
«Не за грошы, а за сумленне»
Увесь час эвакуацыі сям'я Клавы не адыходзіла ад рэпрадуктара. Нарэшце пачулі запаветнае: «Вызвалілі Мінск!»
— Інфармацыю перадавалі па некалькі разоў на дзень. Як мы плакалі! — усклікае жанчына.
І ў 15 гадоў яна вырашыла паехаць у разведку: паглядзець на Мінск, пашукаць, дзе можна ўладкавацца. Такі ўчынак і цяпер можна лічыць геройскім, што ж казаць пра небяспечныя пасляваенныя гады. У Клавы не было ні грошай, ні ежы, нейкі афіцэр пашкадаваў яе і купіў білет да Мінска. Страшна было двое сутак ехаць адной, прызнаецца Клаўдзія Іванаўна. Не менш страшнай выглядала карціна роднага горада пасля ваеннай віхуры.
— Вакзал размяшчаўся ў часовым бараку. Усё разбурана. Транспарт не хадзіў, мне давялося пешшу ісці да сквера (Аляксандраўскага. — Аўт.). І вось прысела я там на камень і ўбачыла 30 рублёў — відаць, нехта згубіў. Гэта было як падарунак!
За гэтыя грошы дзяўчына змагла даехаць на спадарожнай машыне ў Пад'ельнікі, але знайшла там толькі чатыры магілы ды малодшую татаву сястру з Узды.
Пражыўшы з месяц у вёсцы, Клаўдзія вярнулася да маці і брата ў Свярдлоўск (бацька загінуў на фронце ў 1942-м). Выправіцца назад у Мінск сям'я змагла толькі ў 1951 годзе.
Першы час жылі ў вёсцы Сляпянка ў бацькавых знаёмых, спалі на падлозе. 19-гадовая Клава без цяжкасцяў знайшла працу ў будаўнічай арганізацыі. Тады ішлі вялікія будоўлі — аўтазавод, Дом культуры пры ім, трактарны... Клаўдзія ўжо — майстар цэха. Працавала на вырабе пустотных пліт, бетонных бэлек — палова пасляваеннага Мінска пабудавана з іх выкарыстаннем. Паралельна з працай увечары дзяўчына вучылася ў аўтамеханічным тэхнікуме. І, як уся моладзь, аднаўляла з руін горад. Узводзіла будынкі, высаджвала дрэвы ў парках і ўздоўж праспекта.
У 1952 годзе ў Мінску на тады яшчэ Цэнтральнай плошчы адкрылі помнік Сталіну.
— У 1953-м я разам з усімі стаяла там і плакала, што ён памёр. Ад яго многія пацярпелі, хоць сёння, можа, і Сталін на некаторых патрэбен, — разважае суразмоўца. — Цяпер у грамадстве расслаенне на багатых і бедных. Моладзь ужо не можа атрымаць па чарзе кватэры, як мы. Мая сяброўка ў маладосці з мужам хадзіла будаваць сваю кватэру на Алега Кашавога. Па цагліначцы: трэба было адпрацаваць пэўную колькасць гадзін. Але ведалі, што тут будзе іх жыллё. Мой муж хадзіў, хоць у яго быў дом. Тады ўсе хадзілі, і не за грошы, а за сумленне.
Сёння з вышыні пражытых гадоў Клаўдзія Іванаўна гаворыць, што ганарыцца Мінскам, яго чысцінёй, прыгажосцю і ўтульнасцю. За сваё жыццё яна аб'ездзіла і пабачыла шмат, але пераканалася ў тым, што родны горад — найлепшы і найдаражэйшы. У яго аднаўленне яна ўклала свае сілы і сваё жыццё і цяпер назаўсёды знітаваная з ім. Вось толькі праходзячы на Вайсковых могілках каля помнікаў народным паэтам, жанчына з тугою ўспамінае далёкія шчаслівыя даваенныя часы.
«Дзесяцігоддзі школьнае харчаванне нашых дзяцей будавалася на аснове зборніка рэцэптур».
Што за таемнымі дзвярыма?
