Анатоль Машкоўскі: «Пра Беларусь памятаю шмат...»

У савецкай дзіцячай літаратуры доўгія дзесяцігоддзі працаваў наш зямляк з Магілёва Анатоль МАШКОЎСКІ (1925 — 2008)

Шукаючы звесткі пра ўраджэнцаў Беларусі, якія здзейсніліся як асобы ў рускай і савецкай літаратуры, я неяк выпадкова даведаўся, што ў Магілёве нарадзіўся рускі дзіцячы пісьменнік Анатоль Іванавіч МАШКОЎСКІ (1925 — 2008). Было гэта пятнаццаць гадоў назад, у 2008-м... Не спадзеючыся знайсці літаратара па старому адрасу (яго я знайшоў у адрасным даведніку членаў Саюза пісьменнікаў СССР, які быў выдадзены за некалькі дзесяцігоддзяў раней; ды і ўзрост літаратара, у пошукі якога я выправіўся...), усё ж напісаў у Маскву. Напісаў недзе на пачатку 2008 года. Адказу доўгі час не было. Разважаючы пра розныя складанасці паштовага ліставання пасля развалу Савецкага Саюза, падрыхтаваў яшчэ адзін ліст... А раптам другі раз пошта не падвядзе?!.

І ў выніку высветлілася, што пісьменнік жывы і здаровы. Ліст яго знайшоў па тым самым старым маскоўскім адрасе ў кватэры на вуліцы Чырванаармейская, у доме нумар 25... І вось зараз я дастаю з папкі канверт, выцягваю пажоўклы лісток паперы... Адказ датаваны 4 чэрвеня 2008 года: «, якПаважаны А. М. Карлюкевіч, — прабачце, не ведаю Вашага імя і імя па бацьку, — днямі (28 мая) атрымаў Ваш ліст, які быў напісаны 6 красавіка. Атрымліваецца, што ён дабіраўся да маёй паштовай скрыні амаль два месяцы ... Дзіўна. Ліст, адасланы Вамі раней, не атрымаў...» І пісьменнік, якому ўжо засталося жыць меней паўгода, нібыта спяшаючыся, стараецца напоўніцу, хаця і досыць лаканічна, праз даты і самыя галоўныя факты, расказаць пра сябе і пра повязь з радзімай, якая яго нарадзіла і выпеставала... «Нарадзіўся я 10 сакавіка 1925 года, — піша Анатоль Машкоўскі, — у кватэры пры Магілёўскім педтэхнікуме, які заснаваў і быў першым яго дырэктарам мой бацька Іван Барысавіч Машкоўскі (1887 — 1971), сын селяніна з вёскі Малыя Амхінічы Магілёўскай губерні. У Магілёве пражыў 5 гадоў, два гады ў г. Мазыры і 7 гадоў у Віцебску. Летам 1940 года сям’я пераехала ў Маскву...» І вельмі важнае наступнае сведчанне: «У Беларусі пражыў усяго 15 гадоў, але гэта былі галоўныя (слова „галоўныя“ падкрэслена пісьменнікам — А.К.) незабыўныя, дзіўныя гады ў маім жыцці. Хаця ў болей сталым узросце вельмі шмат ездзіў па Саюзу і пабываў у 16 краінах Еўропы і Паўночнай Афрыкі і шмат што пабачыў...» І напрыканцы жыцця Беларусь, Магілёўшчына, Віцебшчына, Гомельшчына даражэй яму, чым такія экзатычныя Англія, Аўстрыя, Турцыя, Францыя, Шатландыя, Балгарыя, Польшча, Туніс, Лівія, Кіпр, Грэцыя, Югаславія...

У Вялікай Айчыннай вайне Анатоль Машкоўскі не ўдзельнічаў. Падлеткам, па неасцярожнасці, цяжка параніў кісць правай рукі, пазбавіўшыся некалькіх пальцаў. Пра гэтую гісторыю з няўдалым выбухам дэтанатара старой гранаты Анатоль раскажа ў апавяданні «Грымучая сумесь»... У 1941 — 1943 гг. быў у эвакуацыі. Вучыўся ў маленькай сельскай школе ў паселішчы Дуван (Башкартастан). І ўжо тады актыўна пісаў паэтычныя і празаічныя творы, выпускаў школьны часопіс... Творчы багаж школьніка склаў болей 100 вершаў і апавяданняў. А ў 1943 годзе юнак паступіў у Літаратурны інстытут імя М. Горкага. Займаўся на семінары паэзіі... Першая кніга вершаў — зборнік «Самае дарагое» — выйшла ў 1952 годзе ў выдавецтве «Молодая гвардия». На старонках гэтай кнігі — вялікі цыкл вершаў пра Беларусь «Бакены на Дзвіне». «С Двины, струясь, плыла прохлада,/ Костры качались на плотах./ Как пристань — Витебска громада/ Огнями пламенела рядом — / И звезды меркли в небесах!..»

І літаральна з самага пачатку творчай працы свае сілы Анатоль Іванавіч аддае дзіцячай літаратуры. Гэтаму, відаць, спрыяў і сам характар асобы. Хлопчыкам ён рос ціхім, непрыкметным, засяроджаным у сабе. Захоплена любіў літаратуру, марыў пра падарожжы ў далёкія краіны.

Закончыўшы ў 1948 годзе Літаратурны інстытут, Машкоўскі працуе як прафесійны пісьменнік. Шмат ездзіць у творчыя камандзіроўкі, імкнецца выкарыстаць любую магчымасць, каб пабачыць новы куточак, пазнаёміцца з запаведнікамі, рознымі новабудоўлямі, невядомымі дагэтуль рэкамі і азёрамі. Шмат піша нарысаў, дакументальных апавяданняў для часопіса «Дружные ребята». Супрацоўнічае з часопісам «Пионер» як член рэдакцыйнай калегіі. Пэўна, у падсвядомасці пісьменніка спрацавала тое, што крыху раней запісаў у сваім дзённіку, разумеючы ўсю складанасць літаратурнага працэса пасляваенных гадоў, яго заідэалагаізаванасць. Міхаіл Прышвін: «... Саюз Савецкіх Пісьменнікаў ёсць фабрыка для перапрацоўкі свабоднага слова ў карысную для дзяржавы справу. Значыць, варта пакончыць з гэтым пастаянным раздражненнем у адносінах да пісьменніцкай грамадскасці. Трэба памятаваць, што асоба пісьменніцкая ранейшага часу нічога не мае агульнага з „інжынерам душ“ нашага часу: вось Сіманаў — гэта тыповы інжынер. Зараз час літаратуры для дзяцей, і я думаю, што тут можна рабіць і нешта карыснае. Дык будзем жа пісаць дзённікі для сябе і кнігі для дзяцей»,

У 1958 годзе маладога літаратара прымаюць у члены Саюза пісьменнікаў СССР.

Паездкі на Ангару і да возера Байкал дапамагаюць нарадзіцца такім кнігам, як «Твая Антарктыда», «Скала і людзі», «Рака мая Ангара»... Але не дае спакою і повязь з Беларуссю. З ліста Анатоля Машкоўскага: «... У 1965 годзе выходзіць кніга апавяданняў „Выклік на дуэль“, якая была цалкам прысвечана беларускім гадам — дзяцінству, падлеткаваму сталенню. Мой старэйшы брат Валодзя, якога прызвалі ў шэрагі Рабоча-Сялянскай Чырвонай Арміі яшчэ ў 1938 годзе, удзельнічаў у гераічнай абароне Магілёва. Як і многія тысячы байцоў, патрапіў у палон, але праз чатыры дні ўцёк і стаў партызанам у брыгадзе Дзямідава, якая дзейнічала ў лясах Магілёўшчыны. Мая стрыечная сястра Нона была партызанскай медсястрою ў партызанскім атрадзе і загінула ад рук карнікаў. Уся сям’я майго дзядзькі Захара разам з другімі жыхарамі была спалена ў хлеве...»

Адна за другой да чытача прыходзілі кнігі Анатоля Машкоўскага: «Трава і сонца», «Парламенцёр», «Лавіна», «Лебядзінае крыло», «Тры беласнежных алені», «Востраў, які кліча да сябе»... У 1987 годзе выдавецтва «Детская литература» выпусціла ў свет «Выбраныя творы» Анатоля Машкоўскага ў двух тамах.

Пісьменнік, вандруючы па Савецкаму Саюзу і іншых краінах свету, шукаў уражанні, вобразы, стараўся паказаць сваіх юных герояў у працэсе маральнага выбару. Вось і ў лісце да мяне Анатоль Іванавіч піша: «...у сваіх аповесцях і апавяданнях стараўся пісаць толькі праўду, шукаў сюжэты і тэмы, дзе не трэба было скажаць і лакіраваць рэчаіснасць...» Пяць лепшых апавяданняў са зборніка «Выклік на дуэль» — спроба адлюстраваць тое, як паўплываў на свядомасць і юных грамадзян Савецкай краіны 1937 год, пра тое, што з рэпрэсіямі надыйшоў час развітання з многімі ілюзіямі. А ў сям’і Машкоўскіх пад жорнавы рэпрэсіўнай машыны патрапіў і любімы дзядзька — Аляксандр Барысавіч Машкоўскі, ваенны лётчык... Хаця і быў час адлігі, калі пісьменнік прынёс у выдавецтва той, «беларускі», зборнік «Выклік на дуэль», згаданых «пяць лепшых апавяданняў» з кнігі «вылецелі» — па волі выдавецкіх рэдактараў і цэнзуры.

...Пісьменніка, які нарадзіўся ў Магілёве, ведаюць чытачы і зараз. Болей — па яго фантастычных творах. У 1975 годзе была надрукавана аповесць А. Машкоўскага «Пяцёрка ў зоркалёце». Яшчэ раней Анатоль Іванавіч напісаў фантастычную казку «Сем дзівосаў свету» — пра хлопчыка, у якога быў дзівосны ліхтарык «Хітрае вока», які здольны быў кіраваць эмоцыямі людзей навокал.

Памёр пісьменнік ў Маскве 2 снежня 2008 года... 4 чэрвеня 2008 года Анатоль Іванавіч пісаў мне і вось пра што: «...Гадоў 15 назад вырашыў напісаць вялікую кнігу пра сваё дзяцінства, пра падлеткавы ўзрост — Магілёў, Мазыр, Віцебск. Напісаў чарнавік на 170 старонак, але вельмі хутка зразумеў, што ў Маскве, у эпоху дзікага капіталізма і прыватных камерсантаў, такую кнігу не выдадуць. Шкада. Трэба было напісаць такую кнігу гадоў 20 назад. Выдалі б. Пра сваё жыццё ў Беларусі я памятаю шмат, а выдаў кропельку... Цяпер ужо позна: гады, сотні хвароб. Праца ў літаратуры патрабуе напружання ўсіх, якіх, на жаль, засталося не так шмат...»

Да 1991 года кнігі нашага земляка Анатоля Машкоўскага выходзілі і ў перакладзе на іншыя мовы народаў Савецкага Саюза і краін свету. Толькі ў СССР — на комі ў Сыктыўкары, на адыгейскай мове ў Майкопе, на кыргызскай у Фрунзе (сённяшні Бішкек — сталіца Кыргызстана)... А яшчэ — у ГДР, Югаславіі, Польшчы, Балгарыі, Чэхаславакіі... Агульны наклад кніг Анатоля Машкоўскага — болей як чатыры мільёны экзэмпляраў.

Некалькі слоў пра бацьку пісьменніка — Івана Барысавіча Машкоўскага... Ураджэнец Чавускага раёна, ён у 1906 годзе закончыў Полацкае педагагічнае вучылішча. Працаваў настаўнікам у сельскай мясцовасці. У 1913 годзе закончыў Маскоўскі педагагічны інстытут. Выкладаў у 1913 — 1915 гг. у Вязьме. У 1917 годзе закончыў Аляксандраўскае ваеннай вучылішча. Паспеў паўдзельнічаць у баях Першай сусветнай... У 1919 — 1921 — у Чырвонай Арміі. Затым вярнуўся ў Магілёў. Працаваў інспектарам упраўлення адукацыі. У 1924 — 1930 гг. — выкладчык і дырэктар тэхнікума ў Магілёве. У 1930 — 1932 гг. — выкладчык Мазырскага педтэхнікума. У 1932 — 1937 гг. — выкладчык і намеснік дырэктара Віцебскага педагагічнага інстытута імя С. М. Кірава... У Вялікую Айчынную — дырэктар сельскай школы ў Башкартастане. З 1944 года — намеснік дырэктара па вучэбнай рабоце ў розных маскоўскіх школах. Пасля — на працы ў Міністэрстве народнай адукацыі РСФСР. За педагагічную працу быў адзначаны званнем заслужанага настаўніка РСФСР, у 1950 годзе ўзнагароджаны ордэнам Леніна.

... Перш чым паставіць кропку ў гэтым расповядзе пра рускага дзіцячага пісьменніка, хацелася б зазначыць такую ідэю...У нас ёсць бібліятэкі, якія носяць імёны Аркадзя Гайдара, Максіма Горкага, Фёдара Панфёрава, іншых рускіх пісьменнікаў. Чаму б у Магілёве ці Віцебску не назваць адну з дзіцячых бібліятэк імем нашага земляка — Анатоля Машкоўскага..?

Алесь КАРЛЮКЕВІЧ