Паказ легендарнай «Паўлінкі» як даніна памяці пра яго стваральніка

Сёлета 15 жніўня споўнілася 110 гадоў з першага паказу спектакля «Паўлінка» паводле Янкі Купалы ў Беларусі. Пасля таго, як у студзені 1913 года прэм'ера «Паўлінкі» феерычна прайшла ў Вільні, пастаноўку проста неабходна было ажыццявіць і ў Мінску. За працу ўзяўся рэжысёр Фларыян Ждановіч, «Паўлінку» ў яго пастаноўцы паказалі спачатку ў Радашковічах, а пазней, ужо пасля рэвалюцыі, спектакль убачылі гледачы Беларускага дзяржаўнага тэатра. Таго самага, які мы ведаем сёння як тэатр імя Янкі Купалы. «Паўлінка» — сімвал гэтага тэатра, але такая пастаноўка, што ідзе на яго сцэне цяпер, здзейснілася ў 1943 годзе дзякуючы рэжысёру Льву Літвінаву.

Чарговы паказ легендарнага спектакля — ужо ў новым тэатральным сезоне — адбудзецца 29 жніўня. Але «Паўлінку» ў пастаноўцы Льва Літвінава цяперашнія купалаўцы збіраюцца паказаць сёлета ў Казані, куды тэатр з Беларусі збіраецца на гастролі. Гэта будзе абмен гастролямі з Казанскім акадэмічным рускім Вялікім драматычным тэатрам імя В. І. Качалава, які выступіць у Мінску ў верасні. Трупа вязе да нас некалькі пастановак, якія можна будзе паглядзець з 12 да 25 верасня: «Рэвізор» (паводле М. Гогаля), «Вар’яцкі дзень, альбо Жаніцьба Фігара» (П-О. Бамаршэ), «Пікавая дама» (С. Пушкін), «Скрыпач на даху» (мюзікл паводле Шалом-Алейхема), «Васа» (М. Горкі), «Баль злодзеяў» (Ж. Ануй) і рэтраканцэрт «Калі запаляцца ліхтары». Кожны са спектакляў будзе мець некалькі паказаў. Што ні кажыце, а гастролі казанскага тэатра арганізаваныя з павагай. Нездарма. Тут варта разабрацца асобна.

Што творча яднае Мінск і Казань? О, гэта значныя постаці! Найперш Янка Купала — вядома, што народны паэт Беларусі у вайну жыў у эвакуацыі ў пасёлку Печышчы непадалёк ад Казані, куды ў 1942 годзе прыйшла вестка пра трагічную гібель паэта.

Але Казань — гэта горад, у якім з верасня 1950 года да самай сваёй смерці ў сакавіку 1963 года жыў і працаваў Леў Літвінаў — сёлета 60 гадоў, як завяршылася яго зямное жыццё. Вельмі яркае паводле зробленага, але не надта доўгае — час быў няпросты і не надта літасцівы да рэжысёра Льва Літвінава-Гурэвіча, які быў адным з тых апантаных асоб, якія пачыналі тэатральную справу ў Беларусі. Выхаванец Беларускай драматычнай студыі ў Маскве, ён вярнуўся ў Мінск, каб здзяйсняць свае смелыя на той час задумы спачатку ў Беларускім дзяржаўным яўрэйскім тэатры, а пасля ў Беларускім дзяржаўным тэатры, дзе Літвінаў з 1932 да 1937 года быў нават мастацкім кіраўніком. Але яго творчыя пошукі спыніліся з-за неразумення і крытыкі фармалізму, якая ў той час магла мець трагічныя наступствы. Літвінаў усяго толькі пазбавіўся пасады. Але ж мог ставіць спектаклі. Напрыклад. Ажыццявіў пастаноўку першай беларускай оперы «Міхась Падгорны» Яўгена Цікоцкага. У 1941-м Леў Літвінаў эвакуіраваўся ў Свярдлоўск, дзе ўмудрыўся стварыць тэатральны калектыў, пасля жыў у Новасібірску. Але Беларускі драматычны тэатр у той час быў у Томску, яму патрэбны быў рэжысёр... Літвінаў вяртаецца і становіцца галоўным рэжысёрам тэатра. У эвакуацыі яны разам ажыццявілі пастаноўкі «Позняга кахання» Астроўскага і «Паўлінкі» Янкі Купалы. Ішла вайна, і Літвінаў, разумеючы, што творы з драматычным фіналам, як у п’есе Купалы, не да часу, бо людзям трэба даваць надзею, ставіць «Паўлінку» як камедыю, дзе бярэ верх каханне і радасць. Такой мы яе і ведаем усе гэтыя гады. Але нават спектакль з такім фіналам пасля вайны атрымаў долю жорсткай крытыкі — яна стала спадарожнікам Літвінава ў тэатральным жыцці Беларусі ўжо пасля вайны. Каб «Паўлінка» засталася ў афішы тэатра, спатрэбілася нават умяшанне першага сакратара ЦК кампартыі Беларусі Панцеляймона Панамарэнкі.

Ужо па вяртанні тэатра ў Мінск Леў Літвінаў паставіў яшчэ шэраг пастановак, якія ўвайшлі ў гісторыю легендарнага тэатра. Але рэжысёр увесь час працаваў пад вялікім ціскам. І вынес рашэнне...

Ён прыняў прапанову дырэктара Казанскага тэатра Рыгора Рыгорына і з 4 верасня 1950 года стаў жыхаром і тэатральным дзеячам Татарстана. За гады працы ў Казані заслужаны дзеяч мастацтваў Беларускай ССР Леў Літвінаў здабыў яшчэ і званне заслужанага дзеяча мастацтваў Татарскай АССР. Але захоўваў памяць пра найлепшыя часы працы ў Беларусі. У Казані ён нават паставіў “Лявоніху на арбіце” Андрэя Макаёнка... Напэўна, сумаваў па той трупе, якая была здольная на творчыя подзвігі і разумела яго. Яго зямны шлях спыніўся рана — крыху больш за 60 было рэжысёру, які мог бы працаваць і працаваць. Пахаваны Леў Літвінаў у Казані на Арскіх могілках у Казані побач з жонкай-актрысай Эмай Дрэйзінай, якой не стала хутка пасля іх пераезду, у 1952 годзе.

Так здараецца, што гісторыя расстаўляе ўсё па сваіх месцах. І тое, што немагчыма было тады ацаніць як належыць, цяпер стала класікай беларускага тэатра. А пра Літвінава цяпер згадваюць напярэдадні гастроляў Казанскага і Купалаўскага тэатраў. Літвінаў меў магчымасць параўнаць творчы патэнцыял дзвюх гэтых труп у свой час. А мы можам зрабіць гэта цяпер.

Ларыса ЦІМОШЫК