Звонкая песня Грамады

У той час як рабочыя і сяляне Савецкай Беларусі будавалі новае, сацыялістычнае грамадства, працоўныя заходняй часткі Беларусі, адарванай ад савецкай краіны буржуазна-памешчыцкай Польшчай па Рыжскаму мірнаму дагавору, знаходзіліся пад цяжкім сацыяльным і нацыянальным прыгнётам. Але не спынялі барацьбы за свабоду ад прыгнёту эксплуататар, за ўз’яднанне.

Імкненне да аб’яднання з БССР асабліва моцна выявілася ў дзейнасці масавых арганізацый нацыянальна-вызвольнага руху, такіх, як Беларуская сялянска-рабочая грамада (БКРГ), Беларускі сялянска-рабочы пасольскі клуб «Змаганне», Таварыства беларускай школы (ТБШ). Грамада, створаная ў 1925 годзе пад кіраўніцтвам Камуністычнай партыі Заходняй Беларусі, узначальвалася левымі беларускімі пасламі польскага Сейма і іх лідарам — адным з самых папулярных у той час у Заходняй Беларусі палітычным дзеячам, навукоўцам-філолагам, таленавітым публіцыстам і арганізатарам Браніславам Тарашкевічам.

У праграме Грамады падкрэслівалася, што вызваленне ўсяго працоўнага народа з-пад ярма капіталу і нацыянальнага прыгнёту магчыма толькі ў цесным саюзе рабочых і сялян.

Усё перадавое, свядомае, паважае сваю нацыянальную годнасць ішло ў Грамаду. Неўзабаве яна стала грознай сілай. Да пачатку 1927 года Грамада налічвала ў сваіх шэрагах больш за 100 тысяч членаў, аб’яднаных амаль у двух тысячах гурткоў, і з’яўлялася самай масавай рэвалюцыйнай сялянскай арганізацыяй не толькі ў Польшчы, але і ў Еўропе. Амаль у кожнай вёсцы быў створаны «гурток» Грамады. Мясцовыя арганізацыі адкрывалі клубы, бібліятэкі, чытальні, стваралі калектывы мастацкай самадзейнасці.

У Гродзенскім павеце старшынёй камітэта Грамады быў І. Баліцкі, сакратаром — член КПЗБ Паддубны, колькасць членаў тут дасягнула 10 тысяч.
Насуперак забароне і паліцэйскаму тэрору часта ў вёсках юнакі і дзяўчаты спявалі рэвалюцыйныя песні. Камсамольскія арганізацыі ладзілі вечарыны моладзі, на якіх таемна развучвалі савецкія песні, чыталі рэвалюцыйныя вершы, ставілі спектаклі па п’есах беларускіх аўтараў.
П’есы і сатыру на надзённыя тэмы складалі і самі камсамольцы. Найбольш удалыя сачыненні перапісваліся і перадаваліся з вёскі ў вёску, асабліва з сатырычнага часопіса «Маланка».

Вядомы беларускі паэт скідзельчанін Міхась Васілёк (Касцевіч) пісаў у сваёй аўтабіяграфіі: «... цэлымі тыднямі не бываў дома, хадзіў па вёсках, арганізоўваў гурткі Грамады і ТБШ (Таварыства беларускай школы), арганізоўваў з таварышамі вечары, ставіў спектаклі, спявалі беларускія і рускія песні».

Вялікай папулярнасцю ў працоўных карысталіся газеты Грамады «Беларуская справа», «Народная справа». Іх тыраж даходзіў да 9 тысяч асобнікаў. Газеты заклікалі да рабоча-сялянскай салідарнасці, клікалі да барацьбы за свабоду, папулярызавалі дасягненні Беларускай ССР і ўсяго Савецкага Саюза.

Гурткі БКРГ на Гродзеншчыне праводзілі мітынгі і дэманстрацыі за вызваленне палітычных зняволеных і спыненне белага тэрору, збіралі сродкі ў дапамогу палітычным вязням, якія страйкавалі рабочым Гродна, Беластока і іншых гарадоў, распаўсюджвалі ўлёткі. 

Такія масавыя акцыі з удзелам прадстаўнікоў Грамады прайшлі ў 1925 годзе ў Гродне, Скідзелі, Індуры і іншых месцах.

Націск рэвалюцыйна-дэмакратычных сіл, кіраваных КПЗБ і гмахам, сустракаў жорсткія рэпрэсіі з боку ўладаў. Толькі за паўгода — з 1 ліпеня 1926 года па 1 студзеня 1927 года — у Віленскім ваяводстве было 100 выпадкаў прымянення адміністрацыйных мер да грамадаўцаў, у Навагрудскім — 220. Каля тысячы членаў Грамады былі адданыя суду. Пачашчаліся выпадкі кровапралітных сутыкненняў, калі паліцыя і войскі разганялі мітынгі.

У гэтай складанай абстаноўцы чуліся заклікі браць у рукі зброю, даваць узброены адпор правакатарам. КПЗБ тлумачыла масам, што разрозненыя ўзброеныя дзеянні будуць жорстка падушаныя, што ўлады выкарыстоўваюць іх як падставу для разгрому ўсёй Грамады.

Заклік КПЗБ быў правільна зразуметы працаўнікамі. Яны стваралі дружыны народнай міліцыі, якія абаранялі інтарэсы працоўных, ахоўвалі працоўныя калоны на дэманстрацыях.

Пасля злоснай прапагандысцкай кампаніі хлусні і паклёпу, разлічанай на падман грамадскай думкі, улады прынялі рашэнне разграміць Грамаду. У ноч 14 на 15 студзеня 1927 года ў Заходняй Беларусі пачаліся масавыя ператрусы і арышты. Рэпрэсіі абрынуліся на КПЗБ, БКРГ, ТБШ і іншыя прагрэсіўныя арганізацыі. 

Неўзабаве замест разгромленай Грамады яе традыцыі працягнуў Беларускі сялянска-рабочы пасольскі клуб «Змаганне», а ў канцы 1930 года польскі ўрад забараніў дзейнасць і гэтай арганізацыі. Яе кіраўнікоў спасцігла тая ж доля, што і кіраўнікоў Грамады, — яны былі арыштаваныя і прысуджаныя да шматгадовага турэмнага зняволення.

Адзінай легальнай арганізацыяй працоўных у той час заставалася Таварыства беларускай школы (утварылася ў 1921 годзе). Яно вяло культурна-асветніцкую працу: змагалася за беларускую школу, стварала драматычныя, харавыя і музычныя гурткі, ставіла спектаклі, працягвала нацыянальна-вызваленчыя традыцыі Грамады і «Змагання». ТБШ налічвала каля 20 тысяч сяброў, аб’яднаных у 500 гуртках. Кіраўнікамі гэтай арганізацыі ў розныя гады, акрамя паслоў БКРГ і «Змагання», былі М.І. Пяткевіч, М.І. Кепель, Г.Р. Шырма, Н.М. Марцінчык, Е.К. Лебецкая і іншыя.

КПЗБ прыкладала ўсе намаганні, каб актывізаваць працу ТБШ. Арганізацыі ТБШ стваралі хаты-чытальні, арганізоўвалі чытанні рускай і беларускай літаратуры, праводзілі дыскусіі... Так, у Гродне было адкрыта аддзяленне Беларускага пасольскага клуба, Беларуская кнігарня. Старшынёй акруговага праўлення ТБШ тут быў скідзельчанін Пётр Сеўрук.

Творы народных паэтаў Беларусі Янкі Купалы і Якуба Коласа, сатырычныя байкі Кандрата Крапівы, часопісы «СССР на будоўлі» і «Чырвоная новь» і многія іншыя савецкія выданні — кнігі, газеты, часопісы, трапляючы ў раён, абыходзілі ўсе гурткі ТБШ. Іх чыталі шырокія масы народа, выконваючы пры гэтым строгую канспірацыю.

Дзейнасць ТБШ сутыкаліся на вялікія перашкоды з боку польскіх уладаў і беларускіх буржуазных нацыяналістаў. Будучы не ў стане падпарадкаваць ТБШ свайму ўплыву, улады забаранілі і яго. Але мужная барацьба працоўных завяршылася ўз’яднаннем. Наступіў верасень 1939 года.

Уладзімір ЯГОРЫЧАЎ, кандыдат гістарычных навук, член Саюза пісьменнікаў Беларусі

Прэв’ю: pexels.com