Эўрыстычныя заданні — супраць заштампаванасці мыслення

«У ходзе работы ў мяне з'явілася асацыяцыя, што я, як той барон Мюнхгаўзен, які ўзяў сябе за валасы і сам выцягнуў з балота. Чаму з'явілася менавіта гэта асацыяцыя? Напэўна, таму, што я інакш паглядзела на адукацыйны працэс».

«Кухня творчага працэсу складання эўрыстычнага задання дапамагла мне раскрыцца і працаваць творча, па-іншаму паглядзець на звыклыя рэчы, у рэшце рэшт праверыць свае веды і ўменне мысліць нестандартна. І яшчэ ўбачыць сувязь не толькі з вучэбнай практычнай дзейнасцю, але і з паўсядзённым жыццём. А гэта, напэўна, самае галоўнае».

І першая, і другая думка належыць слухачам курса «Методыка навучання праз адкрыццё: як навучаць усіх па-рознаму, але аднолькава». Што ж прымусіла дарослых і самадастатковых людзей зноў сесці за парту?

Чаму шмат ведаў — не сінонім поспеху?

— Ёсць выкладчык і ёсць студэнт, настаўнік і вучань — і ад таго, як арганізаваны паміж імі дыялог, у вялікай ступені залежыць вынік, — тлумачыць рэктар БДУ, доктар педагагічных навук Андрэй КАРОЛЬ, які і з'яўляецца аўтарам курса. — Сёння, на жаль, адукацыя ўяўляе сабой, хутчэй, маналог. Калі казаць пра характар стасункаў паміж выкладчыкам і студэнтам, настаўнікам і вучнем, то гэта ёсць не што іншае, як трансляцыя педагогам сацыяльна адаптаванага культурна-гістарычнага досведу сваім выхаванцам без уліку іх індывідуальнасці. Хоць насамрэч досвед трансляваць нельга, ён павінен выпрацоўвацца асабіста.

Мудрасць, якую спрабуюць перадаць іншаму чалавеку, заўсёды гучыць як глупства, таму што ў кожнага свая мудрасць і свая праўда... А трансляцыя гатовай інфармацыі, упакаванай і расфасаванай па розных дысцыплінах і вучэбных планах, прыводзіць да таго, што з кожнай гадзінай у маладога чалавека прыбывае ўсё больш гатовых ведаў. Несці сумку ўсё цяжэй, але самае крыўднае, што, пакуль гэтыя веды яму транслююцца, яны ўжо паспяваюць састарэць. Адзін з любімых вучняў Сакрата Арысціп казаў: «Калі хтосьці шмат есць, гэта не значыць, што ён здаровы». У нашай рэчаіснасці быць экіпіраваным ведамі яшчэ не азначае ўмення іх прымяніць. Каштоўнасць ведаў залежыць ад спосабу іх атрымання, але студэнтаў і навучэнцаў пазбаўляюць магчымасці ўдзельнічаць у кухні па «прыгатаванні» — іх падаюць ім на сподачку ў гатовым выглядзе...

Аўтарскі курс Андрэя Караля акумулюе больш чым дваццацігадовы навуковы вопыт і веды ў галіне эўрыстычнага навучання. Гэта своеасаблівая школа педагагічнага майстэрства для тых, хто гатовы адарвацца ад старых жоўтых канспектаў, адысці ад лекцыйнай формы навучання, якая ўсё яшчэ працягвае пераважаць у вышэйшай школе, і паглядзець на вучэбны працэс пад іншым вуглом. Курс скіраваны на развіццё эўрыстычных якасцяў у выкладчыка, здольнага дзейнічаць у сітуацыі нявызначанасці, калі няма гатовых рашэнняў. Ён уключае тры семінары: «Ці можна навучаць усіх па-рознаму, але аднолькава? Як распрацаваць адкрытае (эўрыстычнае) заданне»; «Як распрацаваць і правесці заняткі эўрыстычнага тыпу» і «Як спраектаваць і правесці эўрыстычныя інтэрнэт-заняткі».

Удзельнікамі першага семінара сталі каля 150 педагогаў і выкладчыкаў БДУ, Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы, Рэспубліканскага інстытута вышэйшай школы, ліцэя БДУ і чатырох каледжаў. Адначасовае павышэнне кваліфікацыі педагогаў усіх ступеняў адукацыі — агульнай сярэдняй, сярэдняй спецыяльнай і вышэйшай — праходзіла ў міжсеткавым рэжыме. А стасункі, дыскусіі і абмеркаванні адбываліся ў рэжыме анлайн. Яшчэ адна адметнасць семінара заключаецца ў тым, што тут адсутнічае пасіўнае слуханне. Спасціжэнне інфармацыі адбываецца праз актыўнае дзеянне, пастаноўку мэт, распрацоўку ўласных адукацыйных прадуктаў (камплекта адкрытых заданняў, сцэнарыя заняткаў ці інтэрнэт-заняткаў), якія могуць быць задзейнічаны ў далейшай рабоце.

Не даць веды, а арганізаваць іх пошук

— Ці можна глядзець на свет нестандартна і нешаблонна, калі табе транслююць стандартную шаблонную інфармацыю? — разважае Андрэй Кароль. — Адкрыццё — гэта погляд на свет сваімі вачамі, а не чужымі. Чаму ў нас хапае выпускнікоў школ з залатымі медалямі і выпускнікоў ВНУ з «чырвонымі» дыпломамі, але адсутнічаюць рэальныя крэатыўныя прарыўныя рашэнні? Больш таго, часта працадаўцы кажуць: «Забудзьцеся пра ўсё, чаму вас вучылі». Гэта, канешне, крыху ўтрыравана, але тым не менш сістэма трансляцыі загадзя правільнай інфармацыі не развівае творчы пачатак, які ёсць у кожным з нас. Атрыманае ад іншых, як правіла, страчваецца. Чаму студэнты часта кажуць: «Зразумеў я многае, але нічому не навучыўся»?

Эўрыстычнае навучанне — гэта навучанне на аснове дыялогу, якое раскрывае вучня. Кожны навучэнец стварае свой адукацыйны прадукт. Яму прапануецца не ўзяць напрамую і засвоіць дасягненні чалавецтва (рэалізаваць маналагічны падыход), а вывучаць аб'екты рэчаіснасці (прыроды, тэхнікі, культуры, навукі) самастойна, па прапанаваным педагогам алгарытме. Найважнейшым элементам эўрыстычнага навучання выступае адкрытае заданне, на якое ў кожнага можа быць свой адказ і якое раскрывае ўнутраны патэнцыял навучэнца, матывуе яго на пошукі. Функцыі выкладчыка/настаўніка пры гэтым таксама змяняюцца — не даць веды, а арганізаваць іх пошук. На другім этапе сваё супастаўляецца з чужым — назапашанымі чалавецтвам ведамі ў рамках пэўнай вучэбнай тэмы. У выніку дыялогу свайго з чужым вучань здзяйсняе ўласныя адкрыцці, спазнае сябе... У дыялагічнасці навучання закладзена магчымасць асабістага росту для студэнта ці школьніка: апошні вучыцца ставіць уласныя мэты, супастаўляць, аналізаваць, развівае свае крэатыўныя якасці, стварае ўласны адукацыйны прадукт... Раней адукацыйныя стандарты заставаліся нязменнымі цягам дзесяці — дваццаці гадоў, а цяпер кожныя год-два кампетэнцыі, што патрабуюцца ад выпускнікоў, пераглядаюцца. Таму востра стаіць пытанне: чаму вучыць студэнта?

— Напэўна, трэба вучыць вучыцца, таму што вучыць чамусьці — гэта значыць, арыентаваць на мінулае, — дзеліцца сваімі думкамі рэктар БДУ. — Між іншым, нашы вучні становяцца ўсё больш маналагічнымі: яны не чуюць ні сябе, ні іншых. Адсюль высокая ступень трывожнасці, шаблоннасць паводзін і мыслення. Цяга да ведаў знікае разам з пашырэннем доступу да любой інфармацыі. Трэба разарваць гэта кола.

Трапіць у матывацыйную «варонку»

«Уявіце, што вы слова. У які сказ вы хацелі б трапіць, якую сэнсавую нагрузку хацелі б несці? І, трапіўшы ў тлумачальны слоўнік, якое значэнне вы надалі б свайму слову?» — гэта адзін з прыкладаў адкрытага задання па рускай мове на тэму «Словы і іх сэнсы», якое распрацавала студэнтка першага курса Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта.

Ці вось яшчэ адзін прыклад. Дысцыпліна «Матэматыка», тэма «Матэматычныя функцыі ў жыцці чалавека»: «Функцыя — адно з асноўных і агульнанавуковых паняццяў. Сёння немагчыма ўявіць ніводную навуковую дысцыпліну без апісання зместу з дапамогай розных функцый. Сфармулюйце ў выглядзе функцыянальнай залежнасці: вашу любоў да родных і блізкіх; ваша сяброўства (стасункі) са студэнтамі групы; вашу павагу да старэйшых; вашу любоў да радзімы. Дайце адпаведную аргументацыю».

— У сучаснай вышэйшай і сярэдняй школе важна забяспечыць умовы для самарэалізацыі кожнага навучэнца, даць магчымасць стварыць адукацыйны прадукт, адрозны ад іншых. Трэба памятаць, што сённяшнія студэнты — гэта заўтрашнія менеджары, і яны павінны быць крэатыўнымі, гнуткімі і мабільнымі, — падкрэслівае Андрэй Кароль. — Выкладчыкі, якія асвояць курс «Методыка навучання праз адкрыццё...», стануць працаваць па-іншаму, не так, як раней. Гэта будуць не столькі перадатчыкі інфармацыі, колькі менеджары, здольныя выстройваць індывідуальную траекторыю развіцця кожнага студэнта...

«Выконваючы адкрытыя заданні, студэнты перастаюць быць інфармацыйнымі гідамі, яны ступаюць на шлях больш складаны і адказны — пазнання саміх сябе», — так лічыць выпускнік курса.

А вось меркаванні студэнтаў:

«Адкрытыя заданні навучылі мяне складаць уласны план дзеянняў, шырока думаць, выходзіць за рамкі звычайных думак. У заданнях усё было цікава, таямніча, я была сама сабе дэтэктывам, сама расследавала падзеі: што было, а чаго не было».

«Я разважаю, праяўляю фантазію пры выкананні адкрытых заданняў, кантактую на форуме з аднакурснікамі, параўноўваю іх думкі са сваімі ўласнымі. Няўжо гэтага мала? Я ўжо іншая!»

«З дапамогай эўрыстычных заданняў найбольш эфектыўна можа вырашацца, на мой погляд, праблема «заштампаванасці» мыслення. Такія заданні дапамогуць студэнту развіцца, лепш засвоіць інфармацыю і навучыцца прымяняць атрыманыя веды. Галоўнай праблемай пры ўкараненні падобнай формы навучання ў нашых ВНУ, напэўна, будзе нежаданне некаторых выкладчыкаў удасканальвацца і прыкладаць больш намаганняў для таго, каб студэнт не проста зазубрыў, а зразумеў і ведаў, як гэтым у далейшым карыстацца».

Рэктар БДУ Андрэй Кароль лічыць, што ўсё — у руках выкладчыкаў. Ніякая нарматыўная дакументацыя, ніякія загады не ў сілах змяніць сітуацыю ў навучальным працэсе, пакуль канкрэтны чалавек не прыйдзе і не пачне яе змяняць. Менавіта выкладчык можа стварыць матывацыйную «варонку» для студэнта, а на выхадзе мы ўсе атрымаем не проста «нашпігаванага» ведамі выпускніка, а кампетэнтнага крэатыўнага спецыяліста, які будзе адпавядаць патрэбам і эканомікі, і самага прыдзірлівага наймальніка.

Надзея НІКАЛАЕВА

Фота прадастаўлена прэс-службай БДУ