Прастора для яднання

2019 год аб’яўлены ў Расіі Годам тэатра. Што гэта дае нам? Самы час звярнуць увагу на моцныя расійска-беларускія тэатральныя сувязі. Як заявіў міністр культуры Беларусі Юрый Бондар, у найбліжэйшых планах не толькі гастролі тэатра імя Янкі Купалы ў Новасібірску, але і сталыя выступы на расійскіх сцэнах Нацыянальнага акадэмічнага тэатра імя Максіма Горкага, паездкі на фестывалі ў Расію Рэспубліканскага тэатра беларускай драматургіі, музычнага тэатра і маладзёжнага.

Паводле звестак Белстата, лідарамі па наведвальнасці сярод правінцыйных тэатраў з’яўляюцца Гродзенскі тэатр лялек, Гомельскі драматычны, Магілёўскі абласны імя Дуніна-Марцінкевіча. У сувязі з гэтым дзіўным падалося тое, што нідзе не фігуруюць тэатры Брэста, хоць пра іх сувязі з Расіяй добра вядома

Незнаёмы Астроўскі

Нагадаем, што ў 2019 годзе Брэст аб’яўлены культурнай сталіцай СНД. 34 буйныя міжнародныя мерапрыемствы па культурным абмене чакае горад над Бугам. Адных толькі фестываляў у найбліжэйшы час запланавана тры. Ды яшчэ карнавал і парад аркестраў краін Садружнасці. Але вось цікавыя факты, якія датычацца тэатральнага жыцця. Брэсцкі акадэмічны тэатр драмы ў красавіку з’ездзіў у Санкт-Пецярбург і ва Уладзімір. На традыцыйны фестываль рускамоўных тэатраў краін СНД і Балтыі «Сустрэчы ў Расіі» яны вазілі прэм’ерных «Нявольніц» па камедыі Аляксандра Астроўскага ў пастаноўцы маскоўскага рэжысёра Ягора Равінскага. Потым ігралі ва Уладзіміры на Міжнародным тэатральным фестывалі «Тэатр. Тэрыторыя яднання».

Упэўненая, што нават адданыя знаўцы драматурга мала ведаюць пра гэтую п’есу. Яна амаль не ставілася ў Расіі і ніколі раней — у Беларусі.

З рускіх драматургаў мінулага ў нашай краіне, мабыць, самым папулярным заўсёды быў менавіта Астроўскі. У наш час яго, здавалася б, старамодныя п’есы пра купецтва і нараджэнне буржуазіі раптам сталі вельмі актуальныя. Рэжысёры ўдала іх асучасніваюць, гледачы з задавальненнем глядзяць. У Астроўскага падкупляе глыбіня і бясконцасць універсальнага тэксту, вечная ў псіхалогіі сямейных адносін. Ён напісаў, здаецца, пра ўсё. Трэба толькі гэта ўбачыць.

Дастаткова хоць бы зірнуць на рэпертуар мінскіх тэатраў. «Праўда — добра, а шчасце — лепш» — у Рускім тэатры імя Максіма Горкага. «На ўсякага мудраца даволі прастаты», «Ваўкі і авечкі» — у тэатры-студыі кінаакцёра. «Шалёныя грошы» — у Новым драматычным. «Багатыя нявесты», «Беспасажніца» — у Маладзёжным тэатры. Па розных сцэнах падарожнічаюць музычныя і дзіцячыя спектаклі «Снягурка». Ці варта працягваць?...

Астроўскі напісаў «Нявольніц» незадоўга да смерці. Сам прызнаваўся: «Скончыў п’есу “Нявольніцы”. Працаваў дзень і ноч і такі разбіты, што ледзь цягаю ногі. Напісаў за 35 дзён». Чаму так цяжка даўся драматургу гэты тэкст? Таму што пісаў ён пра новую гандлёвую і прамысловую буржуазію, пра яе бессардэчнасць і халодную ашчаднасць. Пагадзіцеся, праблема вельмі сучасная.

Няма прарокаў у сваёй Айчыне

Галоўным рэжысёрам Брэсцкага акадэмічнага тэатра драмы Цімафеем Ільеўскім зацікавілася Масква. Але гэта быў зусім не абмен рэжысёрамі.

У Маскоўскім мастацкім акадэмічным тэатры імя Горкага ў красавіку адбылася прэм’ера «Апошні герой». Аўтар п’есы Цімафей Ільеўскі. Гадоў дваццаць таму яшчэ маладым рэжысёрам Ільеўскі пачаў пісаць п’есы і ўдзельнічаць у розных конкурсах. Праўда, схаваўся пад псеўданімам Іван Прыгонны. Удача доўга не прыходзіла. «Апошняга героя» ён паслаў адразу на пяць конкурсаў. Тэма пра канфлікт пакаленняў зацікавіла Эдуарда Баякова, толькі што прызначанага ў ММАТ імя Горкага — тэатр, вядомы як дзецішча Таццяны Даронінай. Тэатральны прадзюсар і галоўны рэжысёр даў дабро.

Дзіўна, што ні ў Беларусі, ні ў родным тэатры ў Брэсце творчасцю Ільеўскага дагэтуль не зацікавіліся.

Праспяваць табліцу множання

Выдатны расійскі кампазітар Рыгор Гладкоў стаў апекуном і заступнікам маладога незалежнага прыватнага тэатра «Тэрыторыя мюзікла» ў Беларусі. Музыка Гладкова гучыць у шматлікіх мультыплікацыйных фільмах, у сур’ёзным кіно і спектаклях. Кампазітар любіць прыязджаць з канцэртамі ў Беларусь. Вось як сам распавядае пра гэта: «Люблю Магілёў. Там нават дрэва ёсць — “Рыгор Гладкоў”. Пасадзіў яго, калі быў на фестывалі “Залаты шлягер”. Падабаецца драмтэатр, пешаходная вуліца, рака, прырода. Яшчэ па душы Мінск, Брэст. Неверагоднае месца — Полацк. Тут стаіць шар, які абазначае цэнтр Еўропы. Наогул люблю Беларусь. Галоўнае там — людзі. Дзіўныя. Прыгожыя. Быў неверагодна шчаслівы, калі прымусіў ўсю краіну вывучыць табліцу множання. Паклаў яе на музыку і праспяваў у дзевяці розных стылях: рок-н-рол, блюз, кантры, калыханка... Хацеў, каб дзеці засыналі, прачыналіся, танцавалі, збіралі партфель пад ненадакучлівую песеньку. І вывучвалі яе яшчэ да школы».

Вельмі, вельмі маленькія

У мінскіх тэатрах шмат дзіцячых спектакляў. Часцей за ўсё гэта яркія і мудрыя рускія казкі. Адбылася прэм’ера ў Дзяржаўным тэатры лялек. Гэта свайго роду разыначка для дарослых. Рэжысёр Аляксей Ляляўскі, добра вядомы па сваіх пастаноўках у Расіі, выпусціў спектакль «Пушкін. Вельмі маленькія трагедыі».

 Замахнуўся Аляксей Анатольевіч Ляляўскі на творчасць Аляксандра Сяргеевіча Пушкіна. І абраў для гэтага маленькія трагедыі, пра якія пажадаў весці вельмі просты аповед.

Чатыры гісторыі — «Скупы рыцар», «Моцарт і Сальеры», «Каменны госць», «Пір падчас чумы» — ва ўсе часы, на розных сцэнах і ў кіно разрасталіся з маленькіх трагедый у вельмі вялікія палотны. Ляляўскі пайшоў зваротным шляхам, скараціўшы іх да мяжы, ператварыўшы ў «вельмі маленькія трагедыі». Для гэтага вылучыў галоўныя грахі людзей — скупасць, зайздрасць, юрлівасць, блюзнерства. Гэта будзе напісана буйна, ярка, пакуль пойдзе аповед.

Хай не запалохвае жанр трагедыі. У рускім менталітэце, ды і ў беларускім таксама, прынята адначасова смяшыць свет і смяяцца з яго. Смех часам з’яўляецца як спроба пераадолець страх. Лічыцца, што тэатр лялек — малодшы брат тэатра драмы. Ва ўсіх казках меншы брат заўсёды быў не дурань і ўмеў абысці сваіх старэйшых сваякоў. Але лялькі больш сціплыя па фармаце. Ёсць дзяціннасць у характары тых, хто там працуе. Вось і ў спектаклі Ляляўскага афармленне мастака Таццяны Нерсісян сціплае: зверху спусціцца палка — арэлі на вяроўках. На ёй дзеянне адбываецца. Чалавечкі размаўляюць. Домікі-макеты з’явяцца. Акцёры (іх усяго чатыры) не хаваюцца, адкрыта водзяць лялек.

У «Скупым рыцары» ніякіх прыкмет эпохі феадальнага Сярэднявечча. Белы пухнаты хамячок з выразнай пысай у руках Уладзіміра Грамовіча ператвараецца ў млявага Барона. Пачынаюць гучаць пушкінскія радкі. Усяго толькі маналог героя пра ўладу грошай. Адкрые куфар, каб «жменю золата назапашанага ўсыпаць». Здаецца няшмат: «А колькі чалавечых клопатаў, // падманаў, слёз, малітваў і праклёнаў…»

Другая гісторыя «Моцарт і Сальеры» пра «двух сыноў гармоніі» шырока вядомая і разыграна буйнымі лялечнымі галовамі. У трэцяй трагедыі «Каменны госць» — тэма папулярная ў сусветнай літаратуры — легенда пра Дона Жуана. Тут з’яўляецца роставая лялька. Яе водзяць адразу два артысты.

Чацвёртая частка «Баль падчас чумы» перанесена ў сцены храма, што рамантуецца. Акцёры з’яўляюцца ў нішах. Адзенне сучасных рабацяг і не вельмі выразная думка рэжысёра. Тэатральны куфэрак аказаўся з сакрэтам. Асабіста мне ён не адкрыўся. Калі ў трох папярэдніх трагедыях было шмат лялечнага казачнага, то тут павеяла непрыязнай вуліцай. Малы фармат ёсць малы фармат. Пушкін шматаблічны, дадумвайце самі.

Рэжысёр не робіць скідкі на складанасць мовы трагедый. Тэкст вымаўляецца акцёрамі ў максімальна магчымым варыянце. Слухайце мелодыку пушкінскіх радкоў пра геніяў і бяздарнасці, псіхалогію чалавечага запалу. Ад мінулых стагоддзяў застаўся толькі пісаны каляровы заднік — прынт з выявай Страшнага суда.

«Жахлівае стагоддзе, жахлівыя сэрцы» — радкі, што сталі брэндам, як і іншыя: «Усе кажуць: няма праўды на зямлі // Але праўды няма і вышэй». Вядома, гэта адрасавана дарослым, але думаецца, школьнік, не зразумеўшы спектакль, захоча прачытаць Пушкіна ў тоўстым зборы твораў.

Такім чынам тэатр сапраўды яднае народы.

Таццяна АРЛОВА