«Паэзія — лёс чалавека». Пра што пісаў Янка Тулупаў

Запамятаваў, хто канкрэтна гэта сказаў. Здаецца, адзін з вядомых акцёраў. Сутнасць жа зводзіцца да наступнга. Калі хто-небудзь з дзяцей слынных майстроў пайшоў яго шляхам, то асаблівае задавальнне атрымліваеш не тады, калі кажуць, што гэта сын ці дачка такога. Куды прыемней чуць, што гэта бацька, а пасля гучыць імя сына ці дачкі, якія дасягнулі куды большага, чым ты сам, поспеху.

Не ведаю, ці чуў падобнае выказванне Янка Тулупаў, аднак, не сумняваюся, ён радаваўся поспеху, якога дасягнула ў літаратуры яго дачка Нэла Тулупава. Наўрад ці засмучаўся з таго, што сам дасягнуў значна менш, чым яна. Сумленне не дазваляла. А яшчэ было тое, пра што дакладна сказаў паэт Аляксей Русецкі: «Калі верыць выслоўю, што паэзія — лёс чалавека, дык гэты лёс няласкава абышоўся з аўтарамі, чые вершы аб’яднаны вокладкай гэтай кнігі». 

Згаданае Алясей Сцяпанавіч напісаў у прадмове «Слова роздуму», якой адкрываецца зборнік паэзіі «У паходзе», што выйшаў у выдавецтве «Мастацкая літаратура» ў 1985 годзе. У ім прадстаўлены не толькі Янка Тулупаў, але і Павел Сушко, Мікола Сабалеўскі, Рыгор Родчанка. Таксама з «няласкавым лёсам», бо, на жаль, поўнасцю не раскрылі свой талент. 

Янка Тулупаў нарадзіўся 31 лістапада 1912 года ў вёсцы Капань (сёння гэта Рэчыцкі раён), з якой назаўсёды звязаў свой лёс. Выключэннем былі гады вучобы і Вялікая Айчынная вайна. Закончыўшы школу ў роднай вёсцы, вучыўся на рабфаку ў Рэчыцы, пасля на літаратурных курсах пры Магілёўскім педагагічным інстытуце. У 19 гадоў стаў настаўнікам беларускай мовы і літаратуры. За год да вайны прызначылі за¬гадчыкам Рэчыцкага раённага аддзела адукацыі. 

Калі напалі фашысцкія захопнікі, у дзеючай арміі быў нядоўга. Накіравалі на дыверсійныя курсы, пасля заканчэння якіх трапіў у тыл, на родную Гомельшчыну. Змагаўся ў партызанскім атрадзе «Бывалыя», прадоўжыў барацьбу з нямецка-фашысцкімі захопнікамі ў арміі. 

Дэмабілізаваўшыся, вярнуўся на радзіму. Скончыў Віцебскі педагагічны інстытут і зноў вярнуўся да педагагічнай працы. Настаўнічаў да 1973 года, калі пайшоў на пенсію. Не толькі пісаў вершы, з якімі ўпершыню выступіў у 18 гадоў, але быў і актыўным селькарам. Захапляўся фальклорам. Любоў да вуснай паэтычнай творчасці прывіў іншым. 

Жывучы ў вёсцы, сябе правінцыялам не адчуваў. Яго хата была апірышчам для тых, хто, як і сам Іван Савельевіч, любіў родную мову, культурў. Да яго часта прыязджалі госці з Мінска, Гомеля, гэтаксама, як і сам ён, улюбёныя ва ўсё беларускае. На гэтых сустрэчах не толькі абмяркоўваліся надзённыя пытанні — гучалі і вершы. Канешне ж, і самога гаспадара. І напісаныя раней, і тыя, што друкаваліся ў рэчыцкай газеце «Дня¬провец», «Гомельскай праўдзе», іншых выданнях. 

Праблематыка іх была розная, але ў многіх нязменна прысутнічала перажытае. Тое, чаму былі не толькі сведкамі, а ўдзельнікамі. Гэтыя матывы былі асабліва блізкія і яму самому, і яго сябрам. Адчувалі сябе тымі юнакамі, якія ішлі ў бой за свабоду роднай Беларусі, усяго Савецкага Саюза. Як у вершы «Салдаты»: 

Даўно пагоны з гімнасцёрак 

зняты, 

На партызанскіх бліндажах — 

мурог. 

А мы салдаты. Мы з табой 

салдаты. 

Наш ранак пачынаецца 

з трывог. 

Бывае, прабяжыш радкі 

ў газеце, 

І цэлы дзень нібыта сам 

не свой. 

А на зямлі буяе 

сонцаквецень, 

Буяе май, прасолены 

крывёй... 

Застаўшыся адзін, як і кожны, хто нямала пражыў, часта вяртаўся ў гады маладосці. Не толькі жыццёвай, але і творчай, калі так хацелася пра ўсё, што атуляе цябе, выказаць вершам. У яго падборцы, прадстаўленай у кнізе «У паходзе», змешчаны шмат якія творы таго часу. Чытаеш іх, і яны сваімі матывамі шмат у чым блізкія напісанаму аўтарамі, якія тады ўваходзілі ў літаратуру. Але Янку Тулупаву, як і іншым, не адмовіш у шчырасці, непасрэднасці. 

Нямала ў Янкі Тулупава і вершаў, прысвечаных роднай прыродзе. Найбольш цікавыя тыя, у якіх чалавек з’яўляецца часцінкай яе. Як у «Васільках», дзе лірычны герой прыгадвае гады юнацтва, і гэтая паяднанасць з колішнім не проста выклікае радасць, а робіць жыццё і ў сталым узросце вартым захаплення: 

Таго дня ніколі не забыцца. 

Не пагасне маладосць у нас. 

Помніш, васількі збіралі ў жыце? 

Гэта быў наш самы зорны час. 

Месяц прытаміўся следам крочыць, 

Нібы васількі, сінелі вочы. 

Адцвіталі шпарка дні за днямі. 

Беглі зімы лютыя за намі. 

А ты ўсё такая ж, я — такі?.. 

Вочы ўнучкі, быццам васількі. 

Адзін з найлепшых вершаў Івана Савельевіча «Іванавы жураўлі». У ім удала абыграў сваё ўласнае імя і назву птушкі, якая стала асабліва вядомая пасля таго, як кампазітар Ян Фрэнкель напісаў на вершы Расула Гамзатава (пераклад на рускую мову Навума Грэбнева) песню «Жураўлі». Яна, як вядома, з’явілася ў 1968–1969 гадах. Твор жа Янкі Тулупава датаваны 1982 годам. Іван Савель¬евіч, здаецца, нідзе не прызнаваўся, чаму напісаў яе. Аднак, думаецца, без унутра¬нага ўспаміну гэтай песні не абышлося. «Сугучнасць» так і праступае між радкоў: 

Лістота барвовай асіны 

Зноў падпаліла ставок. 

У небе — высокім і сінім — 

Крычыць малады журавок. 

Уверсе — клін яго выраю, 

Унізе — куток зямлі, 

Дзе крылы ў жураўліка выраслі 

І ў неба яго ўзнялі. 

Не бойся, жураўлік мілы, 

Гняздо я сваё зберагу. 

Мае ж прастрэлены крылы, 

Дагнаць цябе не змагу. 

Ён птушак любіў. Не менш любіў людзей. Толькі і ў страшным сне падумаць не мог, што смерць напаткае ад таго, каго прыгалубіў, бацькам стаў. 

Ганна ІВАНЕЙ

Прэв’ю: pixabay.com