8 кастрычніка Таццяне Шамякінай споўнілася 75. Як складваецца яе літаратуразнаўчая дзейнасць

Жыццё імкліва бяжыць наперад. Здаецца, толькі ўчора былі студэнтамі, хадзілі на лекцыі, рыхтаваліся да практычных заняткаў, хваляваліся перад залікамі і экзаменамі. Прызнацца, я і сёння вельмі яскрава бачу перад сабою твары сваіх незабыўных настаўнікаў, педагогаў, выкладчыкаў, згадваю іх лектарскае майстэрства. Хоць і прайшоў-сплыў ужо не адзін дзясятак гадоў, з асаблівым піетэтам, пашанотнасцю, павагай згадваю, як дзяліліся з намі сакрэтамі сваёй прафесійнай справы, адкрывалі дасюль неспазнаную намі таямніцу філалагічнай навукі, прывівалі любоў і замілаванне да роднага слова, роднай літаратуры. Сярод тых, хто пакінуў глыбокі след у сэрцы і маёй удзячнай памяці, — Таццяна Іванаўна Шамякіна, мая любімая настаўніца, дарадца, педагог з вялікай літары.

Яна чытала курс тэорыі літаратуры. Акрамя таго, я наведваў і яе спецкурс і спецсемінар, прысвечаныя міфалогіі і псіхалогіі літаратурнай творчасці. На лекцыі хадзілі без прымусу, бо іх слухаць было надзвычай цікава. Аўдыторыя не магла змясціць усіх ахвотных. Як кажуць, яблыку не было дзе ўпасці — студэнты часта сядзелі на падаконніках. Экзамены, праўда, не здаваў, бо Таццяна Іванаўна прапаноўвала творчыя заданні, і калі атрымліваў «выдатна», экзамен залічваўся аўтаматам. Дзякуючы ёй, я змог выступіць на студэнцкай канферэнцыі з дакладам пра асаблівасці міфалагізму ў паэтычнай творчасці Рыгора Барадуліна, а на пятым курсе абараніў на выдатна і дыпломную работу. 

А яшчэ пазней у часопісе «Роднае слова» была змешчана навуковая публікацыя «„Каб не страціць святое штосьці...“: Нацыянальны космас у творчасці Рыгора Барадуліна». Я ўдзячны Таццяне Шамякінай, што рэкамендавала мяне ў аспірантуру. Кіраваць кандыдацкай дысертацыяй па яе просьбе ўзяўся Алег Антонавіч Лойка, ён жа быў і навуковым кансультантам маёй доктарскай.

Таццяна Іванаўна і ў мае студэнцкія часы, і ў часы аспіранцкія шчодра дзялілася сваімі ведамі, кансультавала, давала парады, забяспечвала адпаведнай літаратурай, якая магла тэарэтычна ўзбагаціць, прывіць навыкі літаратуразнаўчай працы. У кожным выпадку можна было звярнуцца да яе па параду. Бязмежна ўдзячны Таццяне Іванаўне за яе гатоўнасць заўсёды адгукацца на просьбы, за яе вялікі чалавечы талент ісці да людзей з адкрытым сэрцам, дабрынёю, шчырасцю, за ўменне паспагадаць, падтрымаць, сказаць прыязныя словы, абнадзеіць. І так было не толькі ў тыя далёкія студэнцкія і аспіранцкія часы. Так бывае і цяпер, калі дзелішся са сваім дарагім настаўнікам уласнымі жыццёвымі і прафесійнымі клопатамі, перажываннямі, турботамі, а зрэдку — і радасцямі. І неяк падсвядома разумееш: якое гэта вялікае шчасце, калі дзякуючы таму, што ёсць такія духоўна блізкія людзі, адбываецца дыялог пакаленняў, не знікаюць у нікуды нябачныя энергетычныя сувязі, якія падсілкоўваюць, духоўна мацуюць, узбагачаюць, надаюць пэўную жыццёвую стабільнасць, ураўнаважанасць не толькі ўласнаму, але і грамадскаму жыццю. Тады і адчуваеш асаблівую пашану да традыцыі, рэальна пачынаеш усведамляць ролю этычных, маральных каштоўнасцей, цаніць іх носьбітаў і захавальнікаў.

Гэта адносіцца і да Таццяны Іванаўны, якая ў навуковых і публіцыстычных выступленнях шчыра заклапочана станам грамадства, дзе паступова размываецца духоўны стрыжань, назіраецца занядбанне традыцыі, устояў, што суправаджаецца стратай культурнай самабытнасці, яе ўнікальнасці, непаўторнасці. Згодна з яе перакананнем, важна замацаваць у масавай свядомасці канстанты нацыянальнага быцця (фактычна — этнічныя коды), у якіх — ключ для рашэння шмат якіх праблем, паколькі размова ідзе пра тое, што робіць нацыю нацыяй. 

Мы ўсё часцей гаворым пра захаванне і паглыбленне гістарычнай памяці, пра зварот да народнага вопыту, да гісторыі. Менавіта погляд назад, засваенне і трансляцыя вопыту пакаленняў выступае надзейным сродкам вызначэння, вывучэння ўласных каранёў, вытокаў жыццядзейнасці, ладу жыцця. Нельга не пагадзіцца з Таццянай Іванаўнай, што толькі праз гісторыю — да ісціны, праз мінулае — да будучыні. Такім бачыцца сённяшні шлях, на якім магчыма ўсведамленне сваёй ідэнтычнасці, самастойнасці і ўнікальнасці гістарычнага шляху.

У свой час я запрасіў яе прыняць удзел у праекце Інстытута філасофіі НАН Беларусі «Нацыянальная культура ў кантэксце сацыякультурных трансфармацый». Праз два гады ён быў паспяхова завершаны. Выйшла аднайменная калектыўная манаграфія. У ёй Таццяны Шамякіна напісала раздзел «Асаблівасці фарміравання і трансфармацыі нацыянальных культурных форм», прысвечаны станаўленню і развіццю міфалагічнай свядомасці, яе ролі ў генезісе чалавечага мыслення. Разам з тым звярнула ўвагу і на змены, выкліканыя новымі тэхналогіямі, і на тое, што прымушае чалавека быць чалавекам, прадстаўніком пэўнай нацыянальнай супольнасці.

У сённяшніх няпростых перыпетыях жыцця важная роля адводзіцца духоўна-інтэлектуальнай эліце, якая заклікана пашыраць гістарычную самасвядомасць грамадства і актуалізаваць анталагічныя і аксіялагічныя знакі ідэнтычнасці, задавальняючы тым самым запатрабаванне грамадства ў саматоеснасці. Перадусім на эліце ляжыць адказнасць за забеспячэнне стабільнасці і наданне ўстойлівасці культурным працэсам шляхам стрымлівання дэструктыўных памкненняў і садзейнічання захаванню традыцыйнага ядра культурнай сістэмы. У сацыяльнай плоскасці яе прысутнасць з’яўляецца ўмовай не толькі развіцця культуры, але і кансалідацыі нацыі, рэсурсам забеспячэння духоўнай бяспекі грамадства. Перадусім творчая эліта адлюстроўвае, персаніфікуе і фарміруе каштоўнасна-нарматыўныя, сэнсаўтваральныя і ідэальна-арыентаваныя складнікі самасвядомасці калектыўных суб’ектаў культуры. Характар цыклаў і этапаў развіцця культуры вызначаецца інтэнсіўнасцю ўплыву духоўна-інтэлектуальнай эліты на культурныя працэсы ў пэўныя культурна-гістарычныя перыяды, у тым ліку і праз фарміраванне своеасаблівай канцэпцыі «памяці нацыі». Прыклад самаадданай і насамрэч дзяржаватворчай чыннасці паказвае сама Таццяна Іванаўна, якая накіроўвае свае высілкі на стабілізацыю і развіццё духоўна-культурных асноў грамадства і захаванне яго нацыякаштоўнаснага стрыжня.

На працягу 1990–2000-х гадоў Таццяна Шамякіна рыхтавала выданні, акрамя падручнікаў па беларускай літаратуры для школы і ВНУ, у асноўным прысвечаныя міфалогіі ў сувязі з фальклорам і літаратурай. Работы шмат у чым арыгінальныя, наватарскія.

Так, у 2010 годзе выйшла кніга «Традиционный китайский календарь и славянские мифологические параллели», за якую атрымала прэмію «Залаты Купідон». Уласна, першапачаткова яна напісала гэтую кнігу па-беларуску, але па заказе Інстытута Канфуцыя ў Беларусі пераклала на рускую мову. Інстытут прыгожа аформіў кнігу і адаслаў амаль увесь яе наклад у Кітай. Я, дарэчы, з’яўляўся навуковым рэцэнзентам гэтай кнігі. Яна складаецца з 12 раздзелаў, аб’яднаных тэмай усходняга народнага календара. Кожны раздзел прысвечаны адпаведнаму жывёльнаму сімвалу і ўяўляе сабой культуралагічнае даследаванне, насычанае багатай, можна сказаць, эксклюзіўнай інфармацыяй. Разглядаецца сувязь славянскай і кітайскай культур, выказваюцца шматлікія цікавыя гіпотэзы, што тычацца міфалагічнай спадчыны славянскіх і ўсходніх народаў, праводзіцца тыпалагічны аналіз, заснаваны на шырокім прыцягненні фактаў з гісторыі літаратуры і мастацтва.

Таццяна Іванаўна актыўна працуе ў напрамку тыпалагічнага вывучэння славянскай і кітайскай культур (міфалогіі, фальклору, літаратуры), рыхтуе шматлікія навуковыя артыкулы, удзельнічае ў навуковых канферэнцыях, нават кіравала напісаннем дысертацый кітайскімі магістрантамі і аспірантамі.

Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт, дзе яна працуе, у 2016 годзе выдаў зборнік яе артыкулаў пад назвай «Фальклор і беларуская літаратура ў люстэрку міфалогіі». У кнізе выказваецца шмат цікавых гіпотэз, у новых нечаканых ракурсах разглядаецца творчасць класікаў беларускай літаратуры. Напрыклад, высвятляецца, як міфалагічную свядомасць можна выкарыстоўваць у псіхалагічна-вербальным уздзеянні на чалавека, чым з’яўлялася ў беларускім фальклоры папараць-кветка, як Вацлаў Ластоўскі прадказаў сучасныя нанатэхналогіі і шмат іншае.

Апошнім часам Таццяна Іванаўна заўважна пашырыла дыяпазон даследаванняў. Яе цікавяць пытанні культуры, сацыялогіі, псіхалогіі. Акрамя таго, яна ўсё жыццё цікавілася таямніцамі космасу, Зямлі як планеты, загадкамі прыроды. У 2015 годзе выйшла яе кніга «Парадоксы времени, или Романтика советской науки». Яна звернута як быццам да мінулага — да тых праблем, якімі цікавілася савецкая навука. А на самай справе, адштурхоўваючыся ад дасягненняў савецкай навукі, аўтар гаворыць пра стан масавай свядомасці ў наш час — уздымае тыя пытанні, якімі цікавіцца масавы чытач. Скажам, яна апавядае, як савецкія навуковыя караблі шукалі Атлантыду. Або як Генеральны канструктар касмічнай тэхнікі Сяргей Каралёў пасылаў экспедыцыю шукаць сляды Тунгускага феномена — той незвычайнай падзеі, што здарылася ў Сібіры ў 1908 г. Аўтар гаворыць пра таямніцы мінулага, праецыруючы іх на дзень сённяшні, паглыбляецца ў міфалогію, арыгінальна інтэрпрэтуе літаратурныя творы. Талент Таццяны Іванаўны скіраваны на стварэнне твораў эсэістычнага плана, не без удзелу і публіцыстыкі, часам вельмі вострай. Пра гэта сведчыць нядаўняя кніга «Природа — Социум — Словесность» (2023), якая дэманструе ўвесь шырокі дыяпазон яе інтарэсаў, фенаменальную культуралагічную, літаратурную эрудыцыю.

Таццяна Шамякіна — адзін з найлепшых даследчыкаў творчасці народнага пісьменніка Беларусі Івана Шамякіна. Штогод публікуе шэраг артыкулаў, прысвечаных творчасці бацькі. У 2011 годзе выйшла кніга «Іван Шамякін. Вядомы і невядомы», другое перавыданне якой здзейснілася у 2021 г., да 100-годдзя пісьменніка. 

У некаторых сваіх працах успамінае пра шмат якіх пісьменнікаў — і беларускіх, і з іншых краін. Невыпадкова, што менавіта яна, якая цудоўна ведала розных творцаў, распрацавала арыгінальную дысцыпліну «Псіхалогія літаратурнай творчасці» і шмат гадоў чытае як студэнтам. У 2021 годзе да 100-годдзя БДУ ўніверсітэт выдаў яе вучэбны дапаможнік па гэтай дысцыпліне. 

Кніга — унікальная, па сутнасці, першая і адзіная ў краіне прысвечана маладаследаванай праблематыцы і ўяўляе сабой надзвычай глыбокае даследаванне. 

Таццяна Іванаўна і сёння застаецца нязменна на перадавой, у гушчы падзей, займаецца выкладчыцкай і навуковай дзейнасцю, актыўна друкуецца, прапануе свае аналітычныя артыкулы, шукае і знаходзіць розныя спосабы і шляхі, каб дастукацца да чалавечых сэрцаў і розуму. Навуковы і чалавечы досвед выдатнага вучонага, таленавітага педагога наўздзіў запатрабаваны: ён дапамагае маладому пакаленню сфарміраваць уяўленні пра маральна-этычны імператыў, змадуляваць жыццёвую стратэгію асобаснай і грамадскай самасвядомасці, развіць здольнасць да эстэтычнага ўспрымання жыцця. Няхай жа майго дарагога Настаўніка чакаюць наперадзе толькі шчаслівыя моманты адкрыцця новага, спасціжэння дасюль неспазнанага, загадкавага, таямнічага, каб і надалей на ўсю моц па-новаму адчуваць асалоду судакранання з прыгожым, культываваць культурна-гістарычную і літаратурную традыцыю, спрыяць спасціжэнню яе каштоўнасцей і сэнсаў.

Валерый МАКСІМОВІЧ