Чым дзяліўся Якуб Колас у сваіх перапісках?

У Дзяржаўным літаратурна-мемарыяльным музеі Якуба Коласа несупынна вядзецца работа па пошуку новых матэрыялаў, звязаных з жыццём і творчасцю класіка беларускай літаратуры Якуба Коласа. Здаецца, што знайсці нешта новае, невядомае амаль немагчыма. Але часам адкрыцці ўсё ж такі здараюцца...

У фондах Дзяржаўнага музея Уладзіміра Маякоўскага ў Маскве адшукаўся невядомы ліст беларускага песняра. Адрасат — не Маякоўскі, а іншая асоба. 

Эпісталярная спадчына Якуба Коласа заўсёды прыцягвала ўвагу. У сваёй перапісцы паэт быў вельмі шчыры і адкрыты, дзяліўся планамі, марамі і перажываннямі. Пісаў пра розныя жыццёвыя падзеі, аб тым, што непакоіла яго сэрца і хвалявала душу.

Выяўлены ліст мае асаблівую каштоўнасць, бо быў напісаны з Ташкента ў першыя месяцы знаходжання паэта ў сталіцы Узбекістана, куды была пераведзена Акадэмія навук БССР падчас Вялікай Айчыннай вайны. Паколькі ліст да гэтага часу нідзе не друкаваўся, прыводзім яго цалкам: 

«Дорогая Александра Петровна!

Уж давно собирался я написать Вам письмо, да всё колебался — куда писать Вам, где Вас найти. Никто мне определённо не сказал, где Вы. Но говорят, что Вы в Красноуфимске. Вот сюда и пишу Вам. Что сказать? Ташкент взял с меня большой выкуп. Во-первых, стащили у меня часы, когда ехал во второй раз в трамвае, направляясь в «Правду Востока». Во-вторых, крепко болят зубы, дней десять ходил с повязанной и распухшей щекой. В-третьих, сильно проболела М.[ария] Д.[митриевна] (жонка паэта — камент. аўт.): с месяц лежала, больная крупозным воспалением лёгких. В-четвёртых, недавно перенёс свирепый ташкентский грипп. Живу кое-как. Ресурсы мои приходят к концу. Источники питания иссякли с первых дней выезда из Минска, да так и не наполняются живительной влагой. Хлопочу — скоро два месяца — о восстановлении персональной пенсии — пока безуспешно. Заработки очень скромны. Сейчас подъехали коллеги из Москвы. Разрешаются оргвопросы. М.[ожет] б.[ыть] наладится работа и оживится.

Как бы мне получить хоть несколько моих книжек, изданных гослитиздатом летом текущего года. Писал П.[етру] И.[вановичу] (П. І. Чагін у той час выконваў абавязкі дырэктара Дзяржаўнага літаратурнага выдавецтва — камент. аўт.) телеграфно, просил о подкреплении — г[ослитизда]- т должен мне ещё полторы тысячи за брошюрку «Вождю и народу». Ни авторских, ни денег не выслали. А они мне очень годятся.

Что слышно у Вас? Имеете ли известия о Рюрике? От Юры я давно не имею новостей. Болит душа о нём.

Напишите, дорогая Александра Петровна. Будет возможность, поговорите с П.[етром] Ивановичем, нельзя ли немного получить денег. Ведь я никогда не докучал гослит-издату этим вопросом, а вот сейчас приходится напоминать. Надо всё же принять во внимание, как и с чем выехал я из Минска. Своей сберегательной кассы разыскать не удастся.

Янка, слышал, застрял в Чебоксарах: колесо его брички до Казани не докатилось, как и предсказывали гоголевские мужики. Ни одного письма он мне не прислал. А ведь он не так беспомощен, как я.

Крепко жму руку. Всего наилучшего.

Привет от М.[арии] Д.[митриевны] и от своих сыновей.

Мой адрес: Г. Ташкент, улица 1-го мая, 20. Союз Советских писателей Уз.[бекистана], преданному Вам Якубу Коласу. 4. ХІІ. 1941 г. 

P. S. Мог бы собрать ещё на книжонку материала — строк около 700». 

Свой ліст Якуб Колас адрасаваў загадчыцы аддзела нацыянальных літаратур Дзяржаўнага літаратурнага выдавецтва Аляксандры Пятроўне Рабінінай. Менавіта яе класік называў самай сімпатычнай у свеце рэдактаркай. З ёй у паэта склаліся цёплыя сяброўскія стасункі. Якуб Колас ліставаўся з Аляксандрай Рабінінай з 1934 года. Аляксандра Пятроўна была вельмі працавітай, магла вырашыць многія пытанні, звязаныя з выхадам з друку кніг, да яе парад і рэкамендацый прыслухоўваліся многія пісьменнікі, у тым ліку і Якуб Колас. 

У гады ваеннага ліхалецця, апынуўшыся далёка ад роднай зямлі, так хочацца пачуць голас родных і знаёмых, даведацца аб іх жыцці, атрымаць у адказ словы сяброўскай падтрымкі. Якуб Колас наўздагад адправіў ліст Аляксандры Пятроўне ў Краснаўфімск, дакладна не ведаючы месца яе знаходжання. Паэт распавядае пра цяжкасці і розныя непрыемнасці свайго жыцця. Крадзеж гадзінніка быў адной з такіх няўдач. Аб гэтым пісаў і малодшы сын Якуба Коласа Міхась, апісваючы складанасці з пошукам жылля для сям’і: «Нехта параіў пакой у прыватным доме, што знаходзіўся на вуліцы Фаменка ў пенсіянераў Андрэевых, але ж далёка ад цэнтру. Дабірацца сюды прыходзілася перапоўненымі трамваямі, дзе працавалі кішэннікі. І аднойчы ў бацькі выцягнулі кішэнны гадзіннік». Якуб Колас заўсёды карыстаўся кішэннымі гадзіннікамі, не насіў наручных. Купіць новыя атрымалася не хутка, толькі праз тры месяцы, аб чым паэт пісаў сваёй жонцы. 

Гарачы ташкенцкі клімат вельмі дрэнна адбіваўся на здароўі спадарожніцы жыцця паэта. Марыя Дзмітрыеўна цяжка хварэла, ляжала ў бальніцы. Нялёгка было і песняру. Ён пісаў, што яму «прыходзіцца мяняць пяро на поварскую лыжку». Жыццё вымагала хадзіць на рынак, гатаваць, мыць падлогу і займацца хатнімі клопатамі. Цяжка хварэў і сам паэт — непакоілі зубы, выбіў з сіл ташкенцкі грып. Хоць часу і не ставала, але паэт не закідваў літаратурную працу. Невялікія заробкі ад апублікаваных вершаў выратоўвалі сям’ю. Паэту яшчэ не аднавілі персанальную пенсію, грошы, якія ўдалося захапіць з Мінска, разыходзіліся вельмі хутка. Старэйшы сын паэта Даніла Міцкевіч успамінаў: «Матэрыяльна жылося нам нялёгка. У мяне невялікі заробак, а ў бацькі толькі ганарары за артыкулы і вершы, якія ён пісаў у Ташкенце і якія не так проста было апублікаваць». Газеты ў ваенны час выходзілі ў сталіцы Узбекістана ў паменшаным памеры, а творы патрэбна было перакласці на рускую мову. 

Якуба Коласа таксама цікавіла, як можна атрымаць некалькі асобнікаў яго кніжак, што выйшлі ў Дзяржаўным літаратурным выдавецтве ў 1941 годзе ў Маскве. Маецца на ўвазе невялічкі зборнічак вершаў паэта ў перакладзе на рускую мову «Родине. Вождю». Ні аўтарскіх асобнікаў, ні ганарар за выданне Якуб Колас не атрымаў. І хоць паэту было няёмка ўзнімаць пытанне аб выплаце грошай, але жыццёвыя абставіны вымушалі пра гэта нагадаць.

Паэт напісаў Аляксандры Пятроўне і аб сваім душэўным болі — адсутнасць вестак з фронту ад сярэдняга сына Юрыя вострым болем адгукалася ў сэрцы беларускага песняра. Аляксандра Рабініна не магла не спачуваць Якубу Коласу, бо яе сын Рурык таксама быў на фронце. Яго лёсам і цікавіўся паэт.

Перажываў ён і аб тым, што сябар Янка Купала не піша. А Коласу ў той цяжкі час так патрэбны былі словы сяброўскай падтрымкі. Купала ў адрозненне ад Коласа не вельмі любіў пісаць лісты. Колас цікавіўся лёсам свайго сябра, ведаў, што да Казані Янка Купала не дабраўся, зламалася яго машына недзе пад Чабаксарамі. Таму ў лісце і выкарыстоўвае цытату з гогалеўскіх «Мёртвых душ», калі мужыкі, разглядаючы брычку Чычыкава, прыйшлі да высновы, што яе колы, калі б спатрэбілася, то да Масквы даехалі б, а вось да 
Казані — не.

У зборы твораў Якуба Коласа надрукаваны сем лістоў Якуба Коласа да Аляксандры Рабінінай. Чатыры з іх датуюцца сярэдзінай 1930-х гадоў, астатнія — канцом 1940-х — пачаткам 1950-х. Аляксандра Рабініна віншавала Якуба Коласа з прысуджэннем дзяржаўнай прэміі па літаратуры, з 40-годдзем яго літаратурнай дзейнасці. Яна часта сустракалася з класікам у Маскве, наведала паэта ў падмаскоўным санаторыі Барвіха 
ў 1953 годзе, дзе ён папраўляў сваё здароўе пасля цяжкай хваробы. У тую сустрэчу Аляксандра Пятроўна падарыла паэту кнігу Вальтэра Скота «Роб Рой». Кніга Канстанціну Міхайлавічу спадабалася, аб чым сведчаць радкі, якія ён пакінуў на адной з першых старонак выдання: «Диана Вернон (мой самый любимый литературный образ женщины). 24/ II 1953 г. Якуб Колас».

Выяўлены ліст адкрывае нам невядомыя старонкі жыцця Якуба Коласа ў эвакуацыі ў Ташкенце падчас ваеннага ліхалецця, дазваляе даведацца аб яго клопатах і перажываннях. Спадзяёмся, што шмат адкрыццяў яшчэ чакае нас наперадзе.

Аўтар артыкула шчыра дзякуе калегам з Дзяржаўнага музея Уладзіміра Маякоўскага за прадстаўленыя матэрыялы і дазвол на першую публікацыю.

Васіліна МІЦКЕВІЧ, галоўны захавальнік фондаў Дзяржаўнага літаратурна-мемарыяльнага музея Якуба Коласа