Дакументальныя праекты Аляксандра Марчанкі

Акцёр і рэжысёр Рэспубліканскага тэатра беларускай драматургіі Аляксандр Марчанка ўжо не першы год займаецца самастойнымі праектамі, ставіць не толькі вядомыя п’есы, але і творы новых аўтараў. Ён запрашае акцёраў з розных тэатраў, а часам і зусім розных людзей не са свету мастацтва. Часта ўсе яны ахвяруюць выхаднымі днямі і магчымасцю дадатковага заробку, захопленыя цікавымі тэмамі, цікавымі формамі і магчымасцю паспрабаваць сябе ў новым матэрыяле.

Аляксандр узначальвае Цэнтр беларускай драматургіі, кіруе выязнымі лабараторыямі для маладых драматургаў і добра ведае, як цяжка ім прабіцца на сцэны дзяржаўных рэпертуарных творчых саюзаў і аб’яднанняў, якія толькі гавораць пра падтрымку маладых талентаў. Марчанка рэальна ўсяляе ў іх надзею.

Калектыўная заяўка

Як рэжысёр, Аляксандр Марчанка выйшаў да гледачоў у камандзе са сваімі таварышамі, перш за ўсё разам з Дзмітрыем Багаслаўскім. Хтосьці называў тэксты іх спектакляў «новай драмай», але па вялікім рахунку гэта былі дакументальныя праекты, дзе пераважаў па-журналісцку сабраны матэрыял, запраўлены мастацкай вобразнасцю. Гэта былі заўсёды творы пра сённяшні дзень, вельмі актуальныя, часам рызыкоўныя, але тыя, што знаходзяць водгук у глядзельнай зале. Яго падтрымлівалі матэрыяльна і маральна Цэнтр візуальных і выканаўчых мастацтваў Art Corporation, даваў каштоўныя парады кіраўнік Маскоўскага «Тэатра.doc» Міхаіл Угараў, добразычлівыя крытыкі. Так з’явіўся праект Patris і спектакль, які ўвайшоў у рэпертуар РТБД, «Мабыць». Пра гэтыя спектаклі пісалі шмат. Магчыма, гэты досвед падштурхнуў рэжысёра да думкі працягваць працаваць у сферы дакументалістыкі. Бо эфект дакументальнасці валодае велізарнай рэчаіснасцю, значна большай, чым мастацкая вобразнасць. Апошняя больш выбарчая па эмацыйным уздзеянні, чым дакументальнасць. Але прыйшоў час спрабаваць сябе ў адзіночку, далучыўшы да прафесіі акцёра і рэжысёра яшчэ невядомую яму прафесію прадзюсара.

Самастойнае плаванне

Напачатку паспрабавалі пашукаць грошай на пастаноўку і звярнуліся да папулярнага прынцыпу краўдфандынгу. Краўдфандынгавая платформа «Вулей» у інтэрнэце жвава адгукнулася на жаданне Марчанкі паставіць спектакль «Опіум» паводле п’есы маладога беларускага драматурга Віталя Каралёва. Яе вартасці, як часта ў нас здараецца, ацанілі за межамі дзяржаўных тэатраў краіны. П’еса створана вясной 2015 года ў рамках IV Міжнароднай драматургічнай лабараторыі. Па выніках глядацкага электроннага галасавання на інтэрнэт-партале «Культпрасвет» п’еса трапіла ў тройку лідараў. Адной з найлепшых прац «Опіум» прызнала і прафесійнае журы, у склад якога ўвайшлі тэатральныя крытыкі, менеджары і кіраўнікі тэатраў. У 2016 годзе «Опіум» увайшоў у шорт-ліст конкурсу новай драматургіі «Reмapкa» (Расія).

Цікава, што нічога авангарднага ў п’есе няма, хоць яна спалучае пякучую рэальнасць і мары, крытычныя назіранні за грамадствам і самім сабой і нават элементы кітча. Узровень праўды пра яе вельмі высокі. Ён і падкупіў артыстаў з Купалаўскага тэатра, РТБД і Тэатра кінаакцёра сабрацца ў каманду, нават запрасіць мастака з Віцебска Андрэя Жыгура. На дэкарацыі і касцюмы сабралі (па тым часе) 45 мільёнаў рублёў.

У беларускім горадзе Рагачове жывуць два браты і маці. Старэйшы сын і маці страцілі працу і маленькі заробак. У роспачы, каб дапамагчы маці і малодшаму брату паступіць у ВНУ, старэйшы брат адпраўляецца на заробкі ва Украіну, дзе ідзе вайна. Вось што кажа сам Марчанка аб працы над «Опіумам»:

— Чым рэпертуарны тэатр адрозніваецца ад незалежнага праекта? З аднаго боку, мы робім спектакль як хочам. З іншага боку, у рэпертуарным тэатры ў рэжысёра ёсць усё пад рукой, што неабходна для працы, а тут мы сумяшчаем карыснае з прыемным, таму што для гэтага няма спецыяльных службаў. Безумоўна, узнікаюць пэўныя цяжкасці, але гэта такая дробязь у параўнанні з магчымасцю ўявіць сябе на сусветнай арэне!

П’еса знаходзіць водгук, таму што яна — пра нас сённяшніх. Усё, што ў ёй напісана, — праўда! Прызначэнне тэатра — не столькі забаўляць, колькі прымушаць гледача рэфлексаваць, задумвацца пра сваё месца ў жыцці...

Публіка ажыўлялася, калі героі абмяркоўвалі прыняцце ў Беларусі «закона аб дармаедах» і нядаўняе павышэнне камуналкі. Затаіўшы дыханне, зала сачыла за спрэчкай сяброў пра падзеі ва Украіне... Усё, што акружае нас на працы, дома, на вуліцы, — людзі, праблемы, размовы, — перанесена на тэатральную сцэну.

Наступныя дзве рэжысёрскія працы Аляксандра Марчанкі былі ажыццёўлены на сцэне яго роднага РТБД. Гэта былі не п’есы, а дакументальныя праекты. «Гульня без правілаў і з невядомай мэтай» — фактычна сцэнарый на аснове тэкстаў альманаха «Маналог». У сувязі з 20-годдзем гэтага культуралагічнага выдання, якое выходзіць адзін раз на год, яго галоўны рэдактар Аляксей Андрэеў асэнсаваў назапашаны часопісам матэрыял у драматургічнай форме, абагульніў і сабраў з маналогаў аўтараў і сваіх тэкстаў дыялог дваіх персанажаў, які можа жыць у прасторы сцэны.

Пастаноўка зроблена ў форме гульні: героям за гадзіну і сорак хвілін трэба знайсці адказы на пытанні, якія іх турбуюць. Спектакль разлічаны на неабыякавых людзей. Напрыклад, да Мінска, яго архітэктуры, да спецыфікі нашага часу, да Радзімы... Да спроб зразумець, дзе наша месца ў чарадзе пакаленняў. Калі такой цікавасці няма, то і спектакль, хутчэй за ўсё, не закране.

Спектакль іграецца рэдка, таму што разлічаны на элітарную інтэлектуальную публіку. Тон задае прыма тэатра актрыса Людміла Сідаркевіч. Фактычна, яна ў адзіночку вядзе дзеянне і іграе свой монаспектакль.

Цяжка сказаць, ці будзе шчаслівым пракатны лёс у гэтага праекта. Важна іншае: ён падштурхнуў Марчанку на наступную працу з выдатнай, сапраўды народнай артысткай па званні і па сутнасці — Таццянай Мархель.

«Беларусь. Дыдактыка». Ужо ў самой назве заключаны ўдалы піяраўскі ход. Пры чым тут дыдактыка? Такое пытанне паўстане ў любога, хто прачытае на афішы расшыфроўку «Праект з удзелам народнай артысткі Беларусі Таццяны Мархель». Здаецца, вось ужо каму менш за ўсё пасуе грэчаскае слова «дыдактыка», што ў перакладзе азначае — «настаўніцкі». Яркая, свабодная, непрадказальная, добрая спявачка і самая беларуская актрыса ў нашай краіне Таццяна Мархель разам з музыкам Дзмітрыем Лук’янчыкам і ўдарнай устаноўкай спявае і расказвае. Пра сваіх бацькоў. Пра сваё месца ў гэтым жыцці. Пра адносіны з людзьмі і блізкім асяроддзем. Пра прыроду. На некалькіх экранах за яе спінай бяжыць дарога праз палі і пералескі. Музычны акампанемент нязвыкла дакладны і значны. Ён ідзе ад інструмента, якога не сустрэнеш на фальклорных святах у беларускай глыбінцы. Такі акампанемент прыйшоў да нас разам з этнаансамблем «Троіца», дзе пачынаў працаваць Дзмітрый Лук’янчык.

Аляксандр Марчанка даўно хварэе тэмай аповеду пра сапраўдную прыроду беларуса, пра аўтэнтычныя традыцыі, пра прыгажосць беларускай мовы. У папярэдніх спектаклях заўсёды імкнуўся выяўляць наша, асаблівае, што ідзе каранямі ў фальклор, народныя звычаі, а расцвітае цалкам сучаснымі вобразамі на дрэве жыцця. У гэтых вобразах няма звыклых лапцей і падвыпітых мужыкоў. Ёсць таленавітыя неардынарныя беларусы, цалкам канкурэнтаздольныя на еўрапейскім свяце жыцця.

Жанр спектакля — не аповесць, не прыпавесць. Гэта маналог канкрэтнай актрысы, звернуты да публікі. Тут нічога не выдумана. Гэта яе жыццё, паглыбленае ў класічную беларускую літаратуру і песні яе маці. Усё гэта ўзмацняе працэс зносін з гледачом, таму што тэатральная камунікацыя — гэта заўсёды, што называецца, «тут і цяпер».

Часам лічаць, што чалавек звяртаецца да маналогу, калі яму самотна і хочацца выказацца. Такі маналог можа быць у форме плачу або малітвы. Таленавітая Таццяна Мархель можа выказацца на сцэне ў любой форме. Ёй даступныя драма, камедыя, лірыка і трагедыя. Адна непаўторная асаблівасць гэтай актрысы: любая форма выказвання ў яе тыпова беларуская. У маналогу вялікае значэнне набывае асоба выканаўцы. Яго выгляд, яго голас, манера паводзіць сябе. Маналог дае магчымасць зазірнуць унутр асобы, прачытаць сцэнічную ігру як споведзь рэальнага чалавека.

Актрыса Таццяна Мархель можа многае сыграць і многае адлюстраваць. У спектаклі «Беларусь. Дыдактыка» яна амаль не іграе. Яна жыве ў літаратурным матэрыяле Якуба Коласа, Змітрака Бядулі, Івана Мележа, жыве ў сваіх успамінах пра дзяцінства. Насуперак дыдактыцы, яна ні на чым не настойвае, найменш жадае павучаць маладое пакаленне, якому адрасуе беларускія каштоўнасці. Яна ўяўляецца нават крыху пасіўнай, пацвярджаючы вядомую думку: рабі, што павінна, і хай будзе, што будзе. Такі мэсэдж больш даступны. Таццяна Рыгораўна пачынае спектакль, седзячы ў грымёрцы. Мы бачым яе на экране. Яна рыхтуецца да выхаду, адказвае на пытанне рэжысёра, пачынае расказваць пра бацьку, устае, падымаецца на сцэну, апавяданне пераходзіць у песню. Асаблівым дыяментам становіцца дыялог Сымона-музыкі з дзедам у знакавым спектаклі «Сымон-музыка», які Мархель бліскуча сыграла калісьці ў Нацыянальным акадэмічным тэатры імя Якуба Коласа. Магла б прачытаць і свой маналог маці, але для новага спектакля больш дакладным аказаўся іншы ўрывак.

Цяпер ужо два дакументальныя праекты Марчанкі ў рэпертуары Рэспубліканскага тэатра беларускай драматургіі, але рэжысёр працягвае пошукі.

Ад сённяшняй вуліцы да Сафокла

І раптам грэчаскі драматург Сафокл з п’есай «Антыгона». Магчыма, Марчанка лічыць, што не дарос да класікі. Ён прыдумвае дакументальны праект па матывах п’есы «Антыгона» і запрашае гледачоў у мемарыяльны музей-майстэрню скульптара Заіра Азгура. У вялізнай зале на розных узроўнях — велізарныя бюсты і паўнавартасныя скульптуры Маркса, Леніна, Сталіна, Хрушчова, Пушкіна, Багдановіча, Коласа, Купалы. Застылы навечна натоўп вялікіх. Іх ужо даўно няма, як няма Сафокла і яго Антыгоны. З залы выходзяць па чарзе са сваімі маналогамі пра наша жыццё сацыёлаг, дырэктар, спартсменка, выдавец, кіраўнік, офісныя работнікі. І толькі кавалкі тэксту разам са складзенай яго музыкай выконвае прафесійная актрыса Дар’я Новік.

Спектакль Anti[gone] балансуе на межы антычнай трагічнасці і сучаснай дакументальнасці. Што можа быць агульнага паміж класічнай трагедыяй Сафокла і рэальнымі гісторыямі вядомых мінчан? Пераменнасць жыцця дыктуе новыя правілы, прымушае пераасэнсоўваць і сумнявацца, зрынуць герояў і выкрываць міфы, але чалавек, як і два тысячагоддзі таму, застаецца сам-насам са светам, прапаноўваючы яму свой боль, запал, крыўду.

Ідэя спектакля Anti[gone] паўстала на семінары «Каштоўнасці, адказнасць, будучыня», праведзеным па тэхналогіі аспен-семінара — культурна-сацыяльнага праекта, накіраванага на кансалідацыю лідараў з розных сфер, на зносіны і культурны дыялог. Удзельнікі семінара сталі героямі спектакля Anti[gone]. Рэальныя людзі расказваюць асабістыя гісторыі. Ці стануць яны пратаганістамі або галоўнай гераіняй застанецца Антыгона? Anti[gone] — спектакль паміж тэатрам і жыццём, паміж манументальнасцю трагедыі і далікатнасцю ўнутранага свету.

Атрымліваецца, што сюжэт амаль антычны, толькі ўбачаны ў адчыненыя на вуліцу дзверы. Бо рэальныя людзі расказваюць пра рэальныя падзеі. І ў кожнага свая тэма. Невядома, ці будзе Аляксандр Марчанка працягваць свае дакументальныя праекты. Бо нехта ўжо сумняваецца ў існаванні дакументальнага тэатра. Запісаны, вывучаны, сыграны акцёрам тэкст — хіба гэта дакумент? З іншага боку, усё адбываецца сёння, тут, цяпер і захоплівае сацыяльнай вастрынёй. Заўтра гэта, магчыма, састарэе. І тады Аляксандр Марчанка будзе ставіць якую-небудзь правераную часам класічную п’есу. Хто ведае?

Таццяна АРЛОВА