На подступах да Лагойска

Амаль месяц гітлераўцам не ўдавалася прарваць абарону савецкіх войск.

Шмат слаўных старонак упісалі ў летапіс перамогі абаронцы Айчыны на пачатку вайны. Адна з іх — абарона Лагойска ў ліпені 1941 года. На гранітных плітах мемарыяльнага комплексу, што на Паненскай Гары ў Лагойску, выбіты прозвішчы салдат, якія загінулі пры абароне горада. Хто яны, адкуль родам, як тут апынуліся — пра гэта нам, іх нашчадкам, неабходна ведаць і памятаць.

[caption id="attachment_96710" align="alignnone" width="600"] Рэчы, знойдзеныя на месцы баёў пад Лагойскам.[/caption]

Каб зразумець, як адбывалася абарона Лагойска, трэба ўзгадаць баявыя дзеянні ў чэрвені 1941-га пад Мінскам. Згодна з планам нямецкага камандавання, танкавыя групы Гота і Гудэрыяна павінны былі замкнуць кальцо акружэння за сталіцай Беларусі. На поўнач ад горада, на кірунку Радашковічы — Заслаўль, наносіў удар 39-ы танкавы корпус Гота. 64-я дывізія палкоўніка Іяўлева заняла абарону на ўсход мястэчка Радашковічы, па лініі Чырвонае — Заслаўль — Рогава. На правым флангу дывізіі, направа ад дарогі Радашковічы — Астрашыцкі Гарадок, абараняўся 288-ы стралковы полк падпалкоўніка Рыгора Кучмістага.

Пачынаючы з 25 чэрвеня, тут праходзілі вельмі цяжкія баі. Пасля шматлікіх атак з прымяненнем танкаў немцам удалося прабіць абарону 64-й дывізіі. 288-ы стралковы полк аказаўся адрэзаным ад асноўных сіл дывізіі, пазбавіўся сувязі і забеспячэння боепрыпасамі і, каб пазбегнуць акружэння, быў вымушаны адыходзіць разам з артылерыяй у бок Лагойска. На паўночным напрамку Мінск абараняла 100-я дывізія генерала Івана Русіянава. Дывізія заняла пазіцыі каля Астрашыцкага Гарадка на мясцовасці, дзе раней праводзіла адпрацоўку баявых дзеянняў.

Прарваць абарону савецкіх войск гітлераўцам не ўдалося. Чырвонаармейцы прымянілі супраць ворага бутэлькі з бензінам — вялікая колькасць нямецкіх танкаў была ахоплена полымем. 27 чэрвеня генерал Русіянаў загадаў дывізіі перайсці ў наступленне. 331-ы полк наступаў злева ад Астрашыцкага Гарадка. З баямі прайшоў 14 кіламетраў і выйшаў да вёскі Вяча. Тым часам немцы распачалі контратаку з раёна вёскі Беларучы. Батальёны капітана Максіма Старкова і капітана Васіля Бабія адбівалі атакі немцаў, але боепрыпасаў катастрафічна не хапала. У канцы дня немцы пераразалі дарогу на Мачаны, і гэтыя два батальёны 331-га палка трапілі ў акружэнне. Яны аказаліся адрэзанымі ад дывізіі, якая па загадзе адышла ў раён Волмы. Пасля абеду 28 чэрвеня гітлераўцы ўвайшлі ў Мінск.

Вайскоўцы, якім пашчасціла выбрацца з акружэння, аб'ядналіся пад камандаваннем капітана Бабія. Па інфармацыі разведчыкаў, адзіным шляхам для прарыву быў напрамак Лагойска. Ноччу зборны батальён па лесе выйшаў на дарогу Мінск — Лагойск і да раніцы 30 чэрвеня быў у раённым цэнтры. Там ужо знаходзіўся 288-ы полк падпалкоўніка Рыгора Кучмістага. Тым часам пад Плешчаніцы адышла 50-я дывізія генерал-маёра Васіля Еўдакімава, якая да гэтага вяла баі пад Маладзечнам і Вілейкай. Генерал Еўдакімаў перападпарадкаваў сабе 288-ы полк і загадаў Кучмістаму заняць абарону перад Лагойскам.

Па распрацаваным плане 288-ы полк абараняў заходні напрамак непасрэдна перад Лагойскам, а батальён Бабія адказваў за мінскі напрамак. Атрымаўшы боепрыпасы і харчаванне, апошні заняў абарону на дарозе Мінск — Лагойск. Размясціліся на ўскраіне лесу паміж вёскамі Астрошыцы і Чудзенічы, каля павароту з асноўнай дарогі на вёску Мішкавічы. Сёння гэтай вёскі не існуе: у 1943 годзе яе спалілі фашысцкія карнікі.

Пасля разведкі немцы сталі атакаваць пазіцыі батальёна — пачаўся бой. Чырвонаармейцы сустрэлі ворага моцным агнём, батальён утрымліваў свае пазіцыі. Нічога не дабіўшыся, немцы выклікалі артылерыю.

Вось як запомніў тыя падзеі жыхар Астрошыц Мікалай Жалабковіч: «...Немцы ішлі з Астрашыцкага Гарадка і падышлі да лесу. Потым праехала разведка на матацыклах з каляскай. Нашы іх там пабілі. Пачаўся бой. Немцы бачылі, што не могуць прайсці. Тады зацягнулі на ўзгорак гарматы і пачалі абстрэльваць лес каля павароту на Мішкавічы — там стаялі савецкія салдаты. Снарады праз нашу вёску ляцелі, а яны не адказвалі: відаць, няма чым было страляць, гармат не было...».

Сапраўды, на ўзбраенні зборнага батальёна былі толькі вінтоўкі і кулямёты. Таццяна Шавель, якая жыла тады ў Астрошыцах, успамінае: «...У лесе паміж Чудзенічамі і Астрошыцамі былі нашы салдаты. Немцы ведалі пра гэта. Яны стралялі па лесе, снарады ляцелі праз нашу хату і там ірваліся. Усё гуло вакол. Тата нас усіх вывеў на вуліцу і парассаджваў па адным, каб усім разам не загінуць. Потым стала ціха. Пад вечар прыйшлі нашы салдаты і спыталі медыкаў. Мой тата быў фельчарам, з ім акушэрка працавала. Вось мы і пайшлі ў лес, і я з імі. Там страх колькі было пабітых. Адзін салдат мёртвы ляжаў каля дрэва. На яго грудзях была фотакартка — на ёй жанчына і двое дзетак... Аказалі параненым дапамогу, усіх цяжкіх увечары адправілі ў Астрошыцы. Некаторых перапранулі і на падводах уначы павезлі ў Лагойск, у бальніцу. Мёртвых пахавалі там жа, у лесе».

Да Лагойска параненыя не даехалі: там ужо былі немцы. Каб не трапіць у акружэнне, Бабій загадаў пакінуць пазіцыі і адыходзіць у бок Барысава. Рухаючыся па прасёлкавых і лясных дарогах, 18 ліпеня 1941 года чырвонаармейцы выйшлі да сваіх у раёне Смаленска. У гэты ж час 288-ы полк заняў абарону перад Лагойскам, перарэзаўшы ўсе асноўныя дарогі, якія вялі ў райцэнтр.

Адразу заняць Лагойск у гітлераўцаў не атрымалася. Доўга працягваўся жорсткі бой, некалькі атак адбілі чырвонаармейцы. Пакуль былі боепрыпасы, нягледзячы на страты, полк утрымліваў пазіцыі. Гэта стала немагчымым, калі ў небе з'явілася нямецкая авіяцыя. Уцалелыя пасля бою чырвонаармейцы вымушаны былі адступіць у лясы Лагойска. Гітлераўцы занялі раённы цэнтр. На доўгія тры гады Лагойшчына апынулася ў акупацыі.

Жыхар вёскі Малінаўка Філіцыян Загорскі быў сведкам тых падзей: «Немцы ішлі з Лагазы, а нашы вырылі акопы пад Лагойскам. Па гары, якая звалася Плітніца, арганізавалі абарону. Там, дзе зараз стаяць помнікі, былі акопы. Немцы наступалі па лагазінскай дарозе: і браневікі, і танкі, і салдаты ішлі. Многа тут паклалі нашых салдат: яны каля дубоў пахаваны».

Сёння пра абарону Лагойска нагадваюць абеліскі, якія знаходзяцца на месцах былых баёў, недалёка ад дарогі Мінск — Віцебск. Але мінулае час ад часу нагадвае пра сябе. Вясной 2008 года падчас правядзення рэканструкцыі гэтай дарогі бульдозер нечакана вывернуў на паверхню зямлі скрыню з боепрыпасамі. Салдаты з 52-га спецыялізаванага пошукавага батальёна, якія выехалі на месца, паднялі з зямлі астанкі чалавечых целаў, боепрыпасы, фрагмент кулямёта «Максім» з заеўшым патронам, чаравікі з абмоткамі, кацялкі, пляшкі і іншыя прадметы. Самымі каштоўнымі знаходкамі сталі эбанітавыя капсулы, у якія салдаты звычайна ўкладвалі свае асабістыя даныя. На гэты раз яны не былі пустымі.

Высветлілася, што ў складзе кулямётнага разліку ваявалі салдаты з Кардымаўскага раёна Смаленскай вобласці Яўген Міхайлавіч Івашкаў (1915 г. н.), Васіль Канстанцінавіч Валасянкоў (1912 г. н.), а таксама ўраджэнец вёскі Валошкава Ягор'еўскага раёна Маскоўскай вобласці Сяргей Андрэевіч Сураў (1912 г. н.). Усе яны лічыліся зніклымі без вестак. Адразу ж да пошукаў сваякоў загінулых салдат далучыліся лагойскія журналісты.

— Вялікая ўдача, што знайшлі медальёны з запіскамі, — расказвае Ірына Станкевіч. — Гэта дазволіла раённым уладам Лагойшчыны перапахаваць астанкі герояў на могілках горада не як безыменных салдат, а з імёнамі на абелісках. У выніку пошукаў знайшліся сваякі Валасянкова і Сурава. Пазней разам з сынам і пляменніцай наведала Лагойск дачка Івашкава. Прызнацца, былі трывога і сумненні: раптам Яўгенія Яўгенаўна захоча павезці з сабой астанкі бацькі? Але жанчына разважыла так: «Шэсцьдзесят сем гадоў бацька ляжаў у вашай зямлі. Яна зараз для яго не меней родная, чым смаленская. Побач з ім — яго таварышы. Тыя, на якіх ён разлічваў у цяжкую хвіліну...».

Зусім нядаўна высветлілася, што і ў іншых загінулых салдат былі медальёны. Як сцвярджае мясцовая жанчына, якая жыла тады ў Малінаўцы, яе бацька прынёс з месца пахавання салдат шмат медальёнаў і дзесьці схаваў, збіраючыся захаваць іх да вызвалення. Але ў лютым 1943 года ён быў расстраляны немцамі за сувязь з партызанамі, а месца захоўвання капсул з тых часоў невядомае. Будзем спадзявацца, што і гэтая таямніца калісьці адкрыецца.

Аляксандр ПАЎЛЮКОВІЧ, фота аўтара

г. Мінск