Уласнымі ключамі

У цяжкай, з усіх бакоў абмеркаванай, але так і недаабмеркаванай тэме разумення паэзіі ёсць і такое спрэчнае пытанне: ці варта аўтару тлумачыць, што ён меў на ўвазе, раскрываць сутнасць вобразаў, ды і ўвогуле разжоўваць чытачам сэнс твора? Яно непазбежна ўсплывае тады, калі з’яўляецца кніга паэзіі, дапоўненая раздзелам «каментары», у якім не слоўнік свамовы, не даведка па гістарычных падзеях і не эксперымент кшталту «Уліса» (чамусьці перанесенага ў вершы). Хаця не. У выпадку са смелым паэтычным творам, які б узяўся паўтараць джойсаўскія эксперыменты, пытанне ўзнікла б таксама.

Так ці інакш, кніга паэзіі, дапоўненая раздзелам «каментары», у нас ёсць. Гэта леташні зборнік «лірыкі з каментарамі» Алеся Бадака «Развітанне з вечнасцю». Аўтар твораў, якія хаваюцца пад мінімалістычна аформленай срэбнай вокладкай, вядомы і дасведчаны. Складана ўявіць, што яму магло б не ставаць кантакту і камунікацыі з чытачом. Таму ёсць меркаванне, што каментары нясуць больш глыбокую функцыю ў структуры кнігі. Але да іх пазней. Найперш ідуць самі вершы, так што да іх і звернемся.

Вершы, змешчаныя ў кнізе, з большага раскрываюць звыклыя для паэзіі тэмы, пададзеныя з нязвыклай пазіцыі, якую можна атаясамліваць калі не з жыццёвай філасофіяй аўтара, то хаця б з яго творчым метадам. Сутнасць у тым, што любоў да Радзімы, прырода, сям’я, «пытанне паэта і паэзіі» і так далей раскрываюцца ў вершах праз прызму прасторы і часу. Аўтар стварае вершы як ключы ад сусветных законаў: ён добрасумленны грамадзянін свету і хоча не зламаць іх, не перагарнуць ці перарабіць (што даволі часта сустракаецца ў літаратараў), а адкрыць і зразумець, прычым так, як людзі адмыкаюць дзверы ў  свой дом — сваімі ключамі. Калі пазбавіцца лішніх метафар, можна сказаць, што аўтар, прынамсі, у прасторы сваіх тэкстаў, імкнецца да гармоніі з сусветам. Паэт не кідаецца на чытача са складанай метафорыкай і не абрынае на яго галаву цяжкія форменныя канструкцыі, яго мова простая і зразумелая. Яна не мае ні пышнай вычварнасці, ні наўмыснай мудрагелістасці, і ў дадзеным выпадку вершы ад гэтага толькі выйграюць.

У маленстве я жыў адчуваннем цябе,

І здаваўся мне час бесклапотнабяспечным.

На падворку трава, на страсе верабей, —

Уяўлялася ўсё на зямлі гэтай вечным.

Усё, што апісваецца ў вершах Алеся Бадака, з’яўляецца часткай звычайнага, звыклага чытачам свету. «Паэтызацыя» яго адбываецца цалкам за кошт аўтарскага ўяўлення і светаўспрымання. Тэкст  — паслядоўнасць элементаў рэчаіснасці — выстройваецца такім чынам, што атрымліваецца верш. Яго метад нагадвае імкненне паказаць звыклыя рэчы з нязвыклага ракурсу. Аўтар карыстаецца простымі сілаба-танічнымі памерамі, даволі простымі рыфмамі, і тэксты не тое каб нешта губляюць праз гэта, але часам застаецца адчуванне, што аформленая такім чынам паслядоўнасць элементаў рэчаіснасці прачытваецца менш натуральна, узмацняецца адчуванне зробленасці паэтычнага тэксту. У верлібрах, да якіх А. Бадак звяртаецца не так часта, гэтая зробленасць знікае, аўтарская думка адчувае сябе больш вольна і, адпаведна, раскрываецца ў нечым цікавей. Можна нават сказаць, што аформленае «ў рыфму» — часцей тое, што перад вачыма аўтара; верлібрычнае  — часцей тое, што ў свядомасці.

Але даволі часта згаданае пра рыфмаваныя вершы А. Бадака абсалютна апраўдваецца, бо тэкст пачынае выклікаць асацыяцыі з фальклорам за кошт скарыстанай аўтарам рытмікі або рэфрэнаў. Зразумела, што гэта робіцца свядома. Такім чынам аўтар зноў выяўляе сувязь сваёй творчасці з традыцыямі. Да таго  ж разгорнутыя ў тэкстах тэмы і пошукі вельмі ўдала стасуюцца з каляфальклорнай формай. Часта ў тэкстах узнікаюць вобразы дарогі, зямлі. Алесь Бадак увогуле любіць звяртацца да пейзажных замалёвак, але заўважнае адрозненне ад шэрагу іншых аўтараў заключаецца ў тым, што ў яго прырода ніколі не выкарыстоўваецца для ўпрыгожвання. Ды і ў цэлым, ніводзін верш не напісаны проста, каб быць напісаным. Напэўна, аўтару самому вырашаць, добрая гэта характарыстыка ці не.

Яшчэ адно назіранне, якое пацвярджае і думку пра агульную накіраванасць творчых пошукаў паэта, і здагадку пра зварот да традыцыйных форм, — гэта частае ўзнікненне ў вершах дэкарацый, памежнага стану: паміж сапраўдным і ўяўным, рэальнасцю і міфалагічным.

Калі прыгледзецца, то ўся кніга — гэта расповед пра блуканне ў памежжы: святло — цемра, жыццё — смерць, каханне — адзінота, мінулае — сёння. Гэтыя сусветныя арэлі дуалізму адбіваюцца і на форме. Асабліва часта такія вершы можна заўважыць у трэцяй і апошняй паэтычнай частцы кнігі, якая і называецца адназначна: «Край свету».

Усё меней і меней тут лета.

Усё болей і болей тут суму.

І цягнуцца ноччу ад ветру

Дрэвы мокрыя бліжэй да ЦУМа.

Ім здаецца, што там, ля вітрынаў,

У цяпле за празрыстай сцяною

Зноў з’яўляюцца шэрыя спіны

Іх сясцёр і братоў.

«Развітанне з вечнасцю» падзяляецца на чатыры часткі: тры паэтычныя і каментары.

Каментары — гэта своеасаблівыя эсэ, у якіх аўтар распавядае не тое каб пра гісторыю стварэння верша, а пра яго карані — разважанні і падзеі, якія так ці інакш прывялі да стварэння тэксту. Так, напрыклад, да верша «Камяні» прыкладаецца вялікі нарыс пра родную вёску аўтара. А да перакладу верша «Вёска. Заважанне» — эсэ пра пераклад паэзіі. Такія допісы суправаджаюць не кожны тэкст: для значнай колькасці твораў у каментарах пазначана толькі сціплае «напісаны ў ... годзе». Гэта пацвярджае думку пра тое, што аўтар стварыў каментарную частку не для таго, каб нешта патлумачыць у саміх тэкстах. Падаецца, што да кожнай канкрэтнай гісторыі яна будзе асобнай: дзесьці, магчыма, занадта вялікая эмацыянальная нагрузка, калі, напісаўшы верш, аўтар не здолеў пазбавіцца цяжару; дзесьці кантэкст сапраўды моцна дапамагае глыбей адчуць верш. Часам такія тэксты дэманструюць амаль цалкам аўтаномныя ад верша разважанні, звязаныя, напрыклад, з абставінамі напісання або лёсам верша. Нездарма яны ахарактарызаваны ў гэтым тэксце як эсэ — некаторыя з «каментароў» з’яўляюцца асобнымі творамі. Адметны тэкст, які суправаджае верш «Сусветная гісторыя». У ім аўтар шмат разважае пра сутнасць паэзіі і асабліва пра тое, што не мае дачынення да паэзіі.

Сярод паэтычных асаблівую ўвагу на сябе звяртае другая частка — яна носіць назву «Стаць лістападам (гісторыя аднаго кахання)». Слова «гісторыя», заяўленае ў назве, не варта ўспрымаць як намёк на сюжэтную структуру часткі. Гэта сапраўды гісторыя, але ў ёй распавядаецца пра пачуцці, а не пра падзеі, як у непаслядоўна выбудаванай хроніцы. Насамрэч з гэтых вершаў чытач няшмат даведаецца пра стасункі аўтара з жанчынай, якой і  прысвечана гісторыя кахання, але адчуе галоўнае — глыбіню пачуцця з усімі яго адценнямі: наіўнасць, надрыў, горыч, хваляванне і пяшчота. Дзесьці можна прасачыць градацыю гэтых адценняў, развіццё пачуццяў. Дзесьці вершы зліваюцца ў суцэльную эмацыянальную плынь, у якой цяжка вылучыць нейкія этапы. У выпадку з вершамі пра каханне каментары выконваюць сваю функцыю найлепш. Яны не проста разбаўляюць эмацыянальны згустак кантэкстам, але і паглыбляюць змест гэтых эмоцый, афарбоўваюць іх яшчэ ярчэй, даюць ім глебу. У гэтым выпадку часткі з апавяданнямі-ўспамінамі і вершаваная зліваюцца ў адзін узаемадапаўняльны непадзельны твор.

Нягледзячы на тое, што «Стаць лістападам» можа існаваць як аўтаномны твор, ён упісваецца ў агульную карціну «Развітання з вечнасцю» за кошт экзістэнцыяльнага падтэксту. Як было згадана раней, уся кніга — хронікі блуканняў паміж крайнасцямі з празрыста акрэсленымі мэтамі. А што да каментароў — пакуль яны служаць для паглыблення кантэксту, а не спрашчэння чытацкага ўспрымання, то ніякай перашкоды не створаць. Чытач зможа інтэрпрэтаваць так, як яму будзе зручна, але так ці інакш міжволі далучыцца да аўтарскіх пошукаў.

Дар’я СМІРНОВА