Вялікая Айчынная вайна нанесла Віцебскай вобласці вялікі ўрон. На аднаўленне спатрэбіліся гады. Але самай вялікай стратай была гібель соцень тысяч людзей. Загінуў кожны трэці жыхар Віцебшчыны, а даваенная колькасць насельніцтва не адноўлена і па сёння.
Аб рабоце па ўстанаўленні фактаў генацыду, якую праводзіць пракуратура Віцебшчыны, карэспандэнту «Звязды» расказаў пракурор вобласці Ігар Украінец.
— Ігар Уладзіміравіч, 5 студзеня 2022 года быў прыняты Закон Рэспублікі Беларусь «Аб генацыдзе беларускага народа». Што зроблена пракуратурай Віцебскай вобласці за апошні час па выяўленні фактаў генацыду?
— У рамках расследавання крымінальнай справы аб генацыдзе пракуратура Віцебскай вобласці вывучыла сотні архіўных дакументаў, пытала звыш 2,5 тысячы грамадзян, з якіх крыху менш за дзве тысячы — гэта вязні фашысцкіх лагераў і звыш за тры сотні — іх сваякі.
На Віцебшчыне ўжо знойдзена і агледжана больш за 508 раней не вядомых грамадскасці месцаў пахаванняў мірнага насельніцтва. Зроблена 239 аглядаў знішчаных фашыстамі населеных пунктаў. Сёлета плануецца правядзенне пошукавых мерапрыемстваў ва ўрочышчы Вараб'ёвы горы (Гарадоцкі раён) і на мясцовасці паблізу вёскі Слабада Бешанковіцкага раёна.
Работа пракуратуры па расследаванні крымінальнай справы аб генацыдзе накіравана, у першую чаргу, на захаванне гістарычнай справядлівасці. Асабліва важна, што ў адноўленай Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь таксама знайшла адлюстраванне тэма захавання гістарычнай памяці, патрыятызму як абавязку кожнага грамадзяніна нашай краіны.
Прывяду некаторыя прыклады. Так, у рамках расследавання крымінальнай справы аб генацыдзе ў вёсцы Забароўна Ушацкага раёна вызначана раней не вядомае пахаванне ахвяр мірных грамадзян часоў Вялікай Айчыннай вайны. Падчас апытання мясцовая жыхарка патлумачыла, што ў гэтую вёску яна прыехала ў 1946 годзе. Падзеі мая 1944 года ведае са слоў свайго памерлага мужа. Яна расказала, што праз дарогу ад яе дома размешчана пахаванне. Жыхары вёскі казалі, што там пахавана 12 чалавек — іх у пачатку мая 1944 года забілі фашысты. Гэтае месца раней не было пазначана, лічылася няўлічаным.
На ўчастку праведзены раскопкі і агляд месца здарэння, знойдзены і канфіскаваны астанкі 8 чалавек. Папярэднія вынікі пацвердзілі інфармацыю, якую паведаміла сведка пры апытанні. Астанкі перапахаваны 30 лістапада мінулага года на тэрыторыі могілак каля вёскі Роўбы Ушацкага раёна.
Дарэчы, усяго ва Ушацкім раёне ў час акупацыі былі знішчаны 53 населеныя пункты і звыш 3,5 тысячы мірных грамадзян. У Германію сагнана больш за 1,8 тысячы жыхароў.
Напрыклад, пракуратура Расонскага раёна падчас расследавання крымінальнай справы аб генацыдзе ўстанавіла тры раней не вядомыя месцы пахавання мірных грамадзян — ахвяр нацысцкіх злачынцаў.
У ходзе расследавання крымінальнай справы былі атрыманы архіўныя звесткі аб расстрэле ў 1943 годзе фашыстамі мірных жыхароў вёсак Байдзіна і Харлашы. Пры гэтым з дакументаў вынікала, што целы некаторых забітых пахавалі на цывільных могілках у вёсцы Дворышча. Пры абследаванні тэрыторыі гэтых могілак устаноўлены 2 памятныя знакі, размешчаныя на месцах пахавання пяці ахвяр з ліку мірнага насельніцтва. Аналагічнае пахаванне пракуратура раёна выявіла на ўскраіне грамадзянскіх могілак у вёсцы Мурагі, дзе, згодна з атрыманымі звесткамі, трое жыхароў вёскі былі забіты фашыстамі ў 1943 годзе, а затым пахаваны ў брацкай магіле. На выяўленых месцах пахаванняў пракуратура правяла агляды. Па даручэнні пракурора раёна Расонскім райвыканкамам праведзена работа па дзяржаўным уліку дадзеных пахаванняў (аформлены пашпарты пахаванняў і праводзіцца работа па ўстаноўцы дзяржаўных знакаў).
— Якія мерапрыемствы ажыццяўляюць супрацоўнікі пракуратуры ў рамках расследавання крымінальных спраў аб генацыдзе беларускага народа ў час вайны?
— Органы пракуратуры Рэспублікі Беларусь працягваюць расследаванне крымінальнай справы, узбуджанай Генеральным пракурорам у красавіку 2021 года па факце генацыду насельніцтва Беларусі падчас Вялікай Айчыннай вайны і пасляваенны перыяд. У аснову прынятага рашэння пакладзены звесткі аб гібелі мільёнаў беларусаў і іншых асоб ад рук фашысцкіх акупантаў і іх памагатых.
Крымінальны працэс па расследаванні фактаў генацыду, па-першае, накіраваны на ўстанаўленне канкрэтных асоб з ліку нацысцкіх злачынцаў, якім удалося пазбегнуць адказнасці за забойствы мірных жыхароў, здзекі і катаванні ў канцлагерах і гета. Па-другое, узбуджэнне крымінальнай справы па фактах злачынстваў у дачыненні да мірнага насельніцтва Беларусі — важны этап у супрацьдзеянні рэабілітацыі нацызму.
У рамках расследавання крымінальнай справы пракурорскія работнікі Віцебшчыны праводзяць значную работу: штодзённа вывучаюць і аналізуюць архіўныя справы на прадмет атрымання значнай інфармацыі; устанаўліваюць грамадзян, якія могуць мець інфармацыю аб фактах генацыду беларускага народа на тэрыторыі Віцебскай вобласці; правяраюць спісы былых вязняў фашысцкіх канцлагераў, турмаў, гета, а таксама ўстанаўліваюць іх блізкіх сваякоў.
— У працэсе работы з дакументамі і са сведкамі вашым супрацоўнікам даволі часта даводзіцца сутыкацца з жудаснымі фактамі знішчэння савецкіх людзей, ці не так?
— Сапраўды. Калі чытаеш некаторыя матэрыялы, проста сэрца шчыміць! І такіх фактаў, на жаль, вельмі шмат.
2 ліпеня 1941 года фашысты сабралі каля 400 жанчын, старых і дзяцей і пагналі па дарозе да вёскі Вялікая Любшчына. За два кіламетры ад гарадскога пасёлка на беразе Заходняй Дзвіны калону спынілі. Спачатку ад яе аддзялілі каля 50 дзяцей. Іх фашысты кінулі ў яму, накрылі брызентам і падпалілі. Звар'яцелыя ад гора маці, дзяды і бабулі спрабавалі выцягнуць сваіх дзяцей з полымя, але іх тут жа расстрэльвалі з вінтовак. Калі з дзецьмі было скончана, прыняліся за астатніх. У некалькіх ямах ляжалі расстраляныя 350 чалавек. Целы не змяшчаліся там, і іх «утрамбоўвалі», кідаючы гранаты. Праз гады пасля гэтай страшнай трагедыі целы загінулых былі перапахаваны на яўрэйскіх могілках у гарадскім пасёлку Сураж.
А вось сведчанне Любові Івановай, якой аб злачынствах нямецка-фашысцкіх захопнікаў вядома са слоў маці. Яна расказала пра гібель Варвары Арлоўскай — жонкі партызана. Яе нямецкія каты павесілі на сцяне школы на жалезныя гакі. А пасля на вачах паміраючай маці здзекаваліся з яе гадавалага сыночка, праткнуўшы яго штыком. Жанчына памерла ў страшных пакутах, крычала ад болю і гора, а яе цела яшчэ доўга вісела на будынку школы. На месцы пахавання сям'і партызана ў вёсцы Котава Вымнянскага сельсавета быў устаноўлены абеліск.
Згадзіцеся, кроў стыне ў жылах ад падобных фактаў. Гісторыя не ведае такога масавага варварства і бесчалавечнасці, якія тварылі на нашай зямлі гітлераўскія акупанты і іх памагатыя...
— Ці ўдаецца ў працэсе вядзення следчых дзеянняў выяўляць ваенных злачынцаў, у прыватнасці нямецкіх памагатых?
— Вось адзін з прыкладаў. Да вайны Галіна Уладзіміраўна жыла з бацькамі і сястрой у Ленінградзе. Напярэдадні жахлівых падзей усёй сям'ёй пераехалі на матчыну радзіму ў вёску Гарадзішча Краслаўскага раёна Латвійскай ССР. Зімой 1941 года да іх прыехаў мясцовы жыхар Юзаф Жылінскі, які служыў у паліцыі. Ён загадаў сабрацца, узяць з сабой цёплыя рэчы і адвёз на возе на станцыю, дзе іх разам з іншымі мясцовымі жыхарамі пагрузілі ў таварны цягнік і адвезлі ў лагер смерці «Саласпілс». Галіне тады было ўсяго чатыры гады. У лагеры яна і сястра захварэлі, зусім аслаблі. Умовы былі невыносныя.
Апроч паліцаяў, падчас апытанняў сведкаў выкрыты і старасты вёсак, якія прыслужвалі фашысцкім захопнікам.
— Важна не толькі выявіць падобныя трагічныя факты, але і данесці іх да шырокай грамадскасці...
— Безумоўна, найважнейшае сёння — данесці ў тым ліку і да падрастаючага пакалення гістарычную праўду. Органы пракуратуры Віцебскай вобласці падчас расследавання крымінальнай справы аб генацыдзе насельніцтва ў гады Вялікай Айчыннай вайны ўстанаўліваюць усё новыя і новыя страшныя падзеі, якія сведчаць аб мэтанакіраваным, зверскім і масавым знішчэнні нашага народа
Так, нядаўна ў Бешанковіцкім раённым гісторыка-краязнаўчым музеі адкрыта абноўленая экспазіцыя аб генацыдзе мірнага насельніцтва Беларусі ў гады Вялікай Айчыннай вайны і пасляваенны час. На мерапрыемстве прысутнічалі кіраўнікі раёна, калектыў музея, прадстаўнікі арганізацый і ўстаноў, а таксама ўдзельнікі творчага праекта «Памяць пакаленняў». Мэта мерапрыемства — перадача пракуратурай раёна ў музей памятнага знака з нанесеным на яго QR-кодам, які змяшчае гіперспасылку на інтэрактыўную карту, размешчаную ў сетцы Інтэрнэт, а таксама перадача для напаўнення экспазіцыі музея матэрыялаў, якія сведчаць аб фактах злачынстваў супраць мірных жыхароў нямецка-фашысцкімі захопнікамі і іх памагатымі, атрыманых у рамках расследавання крымінальнай справы аб генацыдзе (стэнаграмы паказанняў сведкаў злачынстваў, інфармацыя аб месцах пахаванняў).
Важным таксама з'яўляецца прыцягненне да названай працы патрыятычнага маладзёжнага руху. «Памяць пакаленняў» — гэта сумесны творчы праект Ржаўскай дзіцячага сада — базавай школы і раённай пракуратуры, мэтай якога з'яўляецца стварэнне інтэрактыўнай карты раёна, на якой размешчаны аб'екты, што маюць гістарычнае значэнне (месцы пахаванняў і прымусовага ўтрымання, спаленыя населеныя пункты), як улічаныя, так і ня ўлічаныя, устаноўленыя пракуратурай у ходзе расследавання крымінальнай справы аб генацыдзе.
Пры гэтым на інтэрактыўную карту нанесена інфармацыя, прадстаўленая пракуратурай раёна, якая ўключае дакладныя месцы размяшчэння аб'ектаў (па адзначаных каардынатах), фатаграфіі з названых месцаў, а таксама іх апісанне. Непасрэднымі складальнікамі інтэрактыўнай карты з'яўляюцца дзеці, якія выказалі жаданне паўдзельнічаць у творчай рабоце. Менавіта дзеці прапанавалі назваць творчы праект «Памяць пакаленняў».
Праект выходзіць на завяршальны, але не фінальны этап. У сувязі з гэтым з улікам устаноўленых абставін па справе, праведзенай работы ў рамках праекта пракуратурай раёна пры падтрымцы прадстаўнікоў сілавога блока зроблены новы памятны знак, які адлюстроўвае ўдакладненую інфармацыю аб зверствах акупантаў і іх памагатых. На знаку таксама ёсць QR-код, які дазваляе атрымаць доступ да інтэрактыўнай карты.
Акрамя таго, музею для папаўнення экспазіцыі пракуратура перадае асобныя матэрыялы крымінальнай справы, атрыманыя падчас папярэдняга расследавання.
2 лютага 2022 года ў музеі імя Міная Шмырова прадстаўлена экспазіцыя, прысвечаная генацыду беларускага народа на прыкладзе трагедыі сям'і Міная Філіповіча Шмырова, якая таксама асвятлялася і ў СМІ.
Сяргей РУЧАНАЎ
Фота з архіва пракуратуры Віцебскай вобласці
Сумесныя праекты ядзерных тэхналогій.
