Жывыя традыцыі

Апублікавана ў газеце "Літаратура і мастацтва" 4 красавіка 2014 г.

_________________________________________________________________________________

Такога аўтара, як Яўген Сахута, рады бачыць, бадай, у кожным айчынным выдавецтве. Яго кнігі выклікаюць нязменную цікавасць студэнтаў, аматараў беларускай традыцыйнай культуры, навукоўцаў. Гэтыя выданні не затрымліваюцца на паліцах кнігарняў, хутка знаходзяць месца ў хатніх бібліятэках чытачоў, стала займаюць самыя высокія пазіцыі ў рэйтынгах продажаў. Таму не дзіўна, што такі поспех прымушае даследчыка яшчэ больш старанна працаваць, рыхтаваць усё новыя даследаванні. Вось і сёння мы знаёмім чытачоў адразу з двюма новымі кнігамі Яўгена Міхайлавіча, якія фактычна адна за адной выйшлі ў розных выдавецтвах краіны.

Яркае і самабытнае

Традыцыйнае народнае дэкаратыўна-прыкладное мастацтва з’яўляецца і па сёння паўнавартасным складнікам нацыянальнай культуры Беларусі, вылучаецца яркай самабытнасцю, непаўторнасцю, захоўвае архаічныя ўяўленні народа пра Сусвет, навакольнае асяроддзе і яго ўпарадкаванне. Наша краіна захавала вялікі духоўна-творчы патэнцыял народнай мастацкай культуры, але пад уплывам глабалізацыі жыццё моцна змянілася ў характары і ладзе, што адмоўна паўплывала на сферу выкарыстання многіх самаробных прадметаў. Цяпер вырабы страцілі першаснае прызначэнне з-за незапатрабаванасці грамадствам, але працягваюць выконваць сваю мастацкую функцыю.

Яўген Сахута — вядомы беларускі даследчык у галіне сучаснага дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва і традыцыйных мастацкіх рамёстваў, доктар мастацтвазнаўства, прафесар. У сваёй навуковай дзейнасці ён звяртаецца да праблематыкі захавання, адраджэння і далучэння народнага рукатворнага мастацтва да сучасных мастацкіх працэсаў. Аўтар каля дзясятка манаграфій, шматлікіх артыкулаў у перыядычных выданнях і энцыклапедыях, ён мэтанакіравана вывучае тэорыю, гісторыю і сучасны стан беларускага народнага дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва. Так, у новай кнізе “Сучаснае народнае мастацтва Беларусі”

, што пабачыла свет у выдавецтве “Беларусь”, сабраны і прааналізаваны бытуючыя сёння віды дэкаратыўна-прыкладнога і выяўленчага мастацтва, традыцыйныя мастацкія рамёствы і промыслы.

Вядома, жывая традыцыя існуе ў натуральным ландшафце, а не на паліцах музеяў. Таму пераважная большасць матэрыялу для кнігі сабрана Яўгенам Міхайлавічам падчас уласных экспедыцый па вёсках і гарадах Беларусі. Больш як за 30 год вывучэння традыцыйнага дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва ў вандроўках аўтар фіксаваў дынаміку змянення форм, зместу і характару яго відаў за апошнія два стагоддзі. Разгледжаны заняпад мастацтва на працягу першай паловы ХХ ст. і адраджэнне ў апошнія два дзесяцігоддзі ХХ ст., стварэнне школ, майстэрняў, суполак мастакоў па аднаўленні такіх відаў мастацтва, як ткацтва, ганчарства, кавальства, апрацоўка дрэва. У многіх раёнах Беларусі традыцыя гэтых рамёстваў не перарывалася ці яшчэ былі людзі, якія маглі апісаць працэс стварэння артэфакта народнай культуры. І ўжо ў пачатку ХХІ ст. можна казаць пра пэўныя дасягненні ў галіне захавання і далейшага развіцця народнага дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва з рэгіянальнымі асаблівасцямі.

Якім дзіўным гэта ні падавалася б, але сённяшняе адраджэнне народнага дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва, як і іншых шматлікіх праяў нацыянальнай беларускай культуры, адбываецца ў гарадскім асяродку. Калісьці гэтае мастацтва насычала ўвесь народны побыт, майстры імкнуліся аздобіць свае вырабы згодна з традыцыяй, да якой былі далучаны. Сёння ў большасці выпадкаў творы страцілі ранейшае прызначэнне і месца ў традыцыйным побыце, архаічныя рысы губляюць колішні сакральны змест. Нават самы павярхоўны погляд на становішча і характар сучаснага мастацтва сведчыць, што яно далёка не заўсёды адпавядае “класічнаму”, як бы дакладна ні імкнуліся капіраваць форму і ўзоры твора.

Тут бачыцца актуальная праблема размежавання вызначэнняў “сучаснае народнае мастацтва” і “аматарская творчасць”. Вельмі важна не блытаць гэтыя паняцці, усведамляць, што непрафесійны падыход да ацэнкі твораў прыводзіць да падмены сэнсаў, у выніку чаго размываюцца межы паміж традыцыйнымі і нетрадыцыйнымі відамі мастацтва.

Нельга абысці ўвагай і другасныя формы сучаснага народнага мастацтва або творчасці па яго матывах. Сённяшняя практыка “асучаснівання” традыцыйных узораў, механічнае выкарыстанне форм і дэкору для масавага выпуску твораў утылітарна-дэкаратыўнага прызначэння цяпер распаўсюджана шырока. Прадукцыя прадпрыемстваў мастацкіх рамёстваў і многіх майстроў займае, бадай, вядучае месца сярод твораў сувенірнага прызначэння.

Кніга Яўгена Сахуты “Сучаснае народнае мастацтва Беларусі” багата аздобленая якаснымі фотаздымкамі, зробленымі самім аўтарам. Сярод іх — жывыя партрэты народных майстроў, творы сучасных відаў дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва, фота з рэгіянальных выставак і свят. Народнае мастацтва сёння вельмі прыкметная, пашыраная і разам з гэтым складаная, шматаспектная, неадназначная з’ява нацыянальнай культуры, якая і ў нашы дні бытуе і развіваецца ў розных відах, формах і праявах. Традыцыйнае мастацтва вызначаецца сваёй цэласнасцю, сінкрэтычнасцю, арганічнай сувяззю з побытам і жыццём народа. Але аднаго ўсведамлення каштоўнасці традыцыйнай народнай творчасці недастаткова, трэба прымаць меры па яго зберажэнні, адраджэнні, уключэнні ў сучасны культурны кантэкст, захоўванні архаічных рысаў. І сённяшняя задача для яе захавання — стварэнне неабходных умоў для яе натуральнага бытавання ў грамадска-культурных рэаліях.

Самае старажытнае

Чарговая грунтоўная даследчая работа Яўгена Сахуты ў гэтай сферы ўвасобілася ў выданне “Беларускае народнае ганчарства”, што выйшла ў “Беларускай Энцыклапедыі імя П. Броўкі” і было ўпершыню прадстаўлена падчас ХХІ Мінскай міжнароднай кніжнай выстаўкі-кірмашу. Кніга дае комплекснае ўяўленне пра гэты від традыцыйнага мастацтва, гісторыю яго развіцця на тэрыторыі Беларусі, тэхналогію рамяства, асартымент і характар вырабаў. Асобная ўвага надаецца дзейнасці найбольш значных ганчарскіх асяродкаў. У дадатку да выдання — тэрміналагічны слоўнік, які дапаможа “навічкам” лепей разабрацца са значэннямі спецыяльнай лексікі.

Выданне традыцыйна для аўтара выдатна праілюстравана, да кожнага фота ёсць подпіс, што дапамагае наглядна вызначыць рэгіянальныя адметнасці і агульныя рысы ганчарскіх вырабаў.

Ганчарства займае адно з прыкметных месцаў сярод шматлікіх традыцыйных беларускіх рамёстваў. Гэты від дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва мае багатую гісторыю, якая бярэ пачатак яшчэ ў глыбокай старажытнасці. Дзякуючы залежам гліны на тэрыторыі Беларусі, яедаступнасці і таннасці ганчарства атрымала шырокае распаўсюджанне. З яе вырабляўся разнастайны посуд, арыгінальныя мастацкія рэчы з сакральнымі функцыямі, музычныя інструменты. Праз свае глыбокія карані ганчарства захавала найбольш архаічныя рысы дэкаратыўна-прыкладнога і выяўленчага мастацтва, якія ў далейшым развіліся і паўплывалі на іншыя віды беларускага народнага мастацтва.

З цягам часу ўдасканальвалася тэхналогія вырабу твораў з гліны, ім надавалася аздабленне ў рэчышчы прыкметнай нацыянальнай своеасаблівасці праз сінтэз і ўзаемадзеянне з іншымі відамі дэкаратыўна-прыкладнога і выяўленчага мастацтва. Ганчарства шчыльна ўпісана ў агульную мастацкую сістэму беларусаў і разам з тым мае шмат агульных рыс з аналагічнымі вырабамі народаў, якія паўплывалі на фарміраванне нашага этнасу.

Працэсы ўрбанізацыі моцна падарвалі ўсе віды народнай культуры. Насычэнне рынку танным, практычным посудам прамысловай вытворчасці выклікала прыкметны заняпад ганчарнага рамяства. У выніку ў 1970-я гады засталося некалькі майстроў старэйшага пакалення. Сёння ганчарства разам з бачным адраджэннем мае пэўныя праблемы, звязаныя з перарываннем ганчарскай традыцыі, адсутнасцю спецыяльнай літаратуры і кампетэнтных майстроў-прафесіяналаў.

Вячка КРАСУЛІН