Страх — не толькі ў забойствах і здрадах

У злобы няма межаў. Але толькі тады, калі ў чалавека няма каранёў, няма сумлення, няма сапраўднага людскога падмурка

Валерый Казакоў — член Саюза пісьменнікаў Беларусі. Жыве і працуе ў Маскве. Узначальвае ФНКА «Беларусы Расіі». Піша прозу, займаецца паэзіяй. Кандыдат сацыялагічных навук. Кнігі выдае ў Мінску і Маскве. Нядаўна ўзнагароджаны медалём Францыска Скарыны. Журналіст «Звязды» сустрэўся з земляком у Маскве і задаў пытанні, якія звязаны з мастацкімі інтарэсамі Валерыя Мікалаевіча. Але так атрымалася, што размова пайшла ўвогуле пра жыццё.

—Валерый Мікалаевіч, у вас ёсць такі раман — «Цень гобліна». Дык што ж гэта такое — «эпоха габлінізацыі»?

—З аднаго боку, гэта тое ж самае, што і перамога камунізму ва ўсім свеце… Звычайная падманка, якая дае магчымасць нейкай меншасці зручней латошыць кішэні безумоўнай большасці. Нашы з вамі кішэні. А з іншага боку — гэта даволі складаная дэградацыя чалавечай істоты, адвечнай сутнасці чалавека, яго душы. «Гоблін» — гэта нейкі сімвал разбэшчанасці нашага часу, вобраз істоты ў людскім абліччы, якой усё дазволена ў гэтым свеце. І гэты нячысцік жыве не ў казках і містычных трылерах, а зусім побач з намі. Ён ходзіць на працу, абдымае кабету, выкладае нейкія, часам зусім не зразумелыя, навукі… Нават можа кіраваць чым заўгодна. Але ён не зусім чалавек, бо пад скурай і нятаннымі строямі няма нічога людскага, там толькі адно — прага да багацця і задавальненне самалюбства. «Габлінізацыя» ў нейкім сэнсе сугучная глабалізацыі, якую нам і навязваюць ужо не першае дзесяцігоддзе сапраўдныя гобліны. І дзіўныя адбываюцца рэчы: масточылі амаль стагоддзе Савецкі Саюз і калгасы, а цяпер тых барацьбітоў ужо і не відаць. Яны ўжо самі ў вялікім «калгасе» Еўрасаюза, дзе ўсё настолькі агульнае, што неяк і няёмка робіцца. Сёння гэтыя «еўракалгаснікі» аж пенай пырскаюць у падтрымку нейкай талерантнасці. І нашы габляняткі ім падскугольваюць: цярпімасць, цярпімасць! Толькі неяк другое чуецца: «Цярпі, Ясь, цярпі, Іванка!». А ці трэба нам цярпець усю іх гідоту? А галоўнае: які з гэтага сэнс? Можа быць, трэба трохі паварушыць мазгамі і ўспомніць: гэта якраз талерантнасць дала магчымасць спаліць мільёны людзей у Першай і Другой сусветных войнах, гэта якраз хаваючыся за талерантнасць, тыя гобліны прывялі да ўлады Гітлера і Сталіна. Гэта ўсё тая ж прага цярпець, дабіваючы традыцыйную сям'ю і мараль. Толькі чамусьці цярпець павінны тыя, каму загадалі. Сёння загадаюць нам?.. Надта неяк аднабока адбываецца. Двайныя стандарты выяўляюць усё сваё нутро…

—На пачатку аднаго з вашых раманаў чытач адразу бачыць такую будучыню: «У лясах лютуюць ліхія людзі, а ў гарадах — не менш ліхія чыноўнікі…» Зло выцісне дабрыню, спагаду, цеплыню чалавечых зносін?

—Ад таго і лютуюць, што мы самі далі ім такую магчымасць. Мы да іх як да людзей, а яны ўжо даўно гобліны. Мы неяк усе разам разгубіліся і стаім, здзіўлена назіраючы, як ліхвярыстыя людцы расцягваюць супольную маёмасць. Мы дзівімся, а яны пхаюць сабе ў кішэні, у торбы, у банкі — і за мяжу. Там жа сёння, лічаць яны, калгас! Дзе, хто, каго і як спыніць… У такім калгасным гармідары, маўляў, нешта дакладна і палічыць немагчыма. Я, у большасці, не паважаю сучасных багацеяў, яны надзвычай шэрыя і нецікавыя людзі. Вы калі-небудзь зазіралі ў іх маёнткі?

—Не, не той сацыяльны статус…

—Вось там — музеі! Што таннейшае з каштоўнасцяў — тут, дома, а галоўнае — па замежных вілах. Я жыву ў цэнтры Масквы. І часта хаджу на працу пехатой. Цудоўнае старасвецкае дойлідства запаскудзілі шыльдамі скрозь адных банкаў і гандлёвых кампаній! Уся іх дапамога Расіі, Айчыне сваёй, — даць якую капейку таму-сяму на выбары на ўсялякі выпадак, і ўсё. За дваццаць з лішнім гадоў што яны зрабілі для сваіх постсавецкіх краін і для тых, хто сёння на іх гарбаціцца? Можа быць, стварылі якія музеі, а можа, хтосьці пабудаваў за свой уласны кошт дзіцячы садок, дом, школу ці той жа Лядовы палац? Я не ведаю, можа быць, хтосьці з вас і чуў пра такое? Ужо цяпер паміж імі і намі бездань! Сумна, але жыццё ўсё паставіць на свае месцы. Дабро неўміручае, калі ты сам не адкрыеш сваю душу гобліну. На тым і стаім!

—Вы на свае вочы пабачылі тое, што рабілася ў Афганістане, прымалі ўдзел у антытэрарыстычнай аперацыі ў Чачні… Ёсць межы ў чалавечай злобы, агрэсіі?

—Павінен заўважыць, што я не лічу сябе «афганцам». Камандзіроўкі журналіста — гэта адно, вайна па-сапраўднаму — зусім іншае. Па-другое, я не браў удзел у вайне на Каўказе. Так, быў, шмат што бачыў і там і там, але зброі ў руках не трымаў. Я згодны з самой пастаноўкай пытання: у людскога бязлюддзя няма мяжы. Звер спіць у кожным з нас. І складваюцца такія абставіны, што ён раптоўна прачынаецца. І суняць тады гэтую нечалавечую істоту немагчыма, на крайні выпадак — даволі цяжка.

«Габлінізацыя» ў нейкім сэнсе сугучная глабалізацыі, якую нам і навязваюць ужо не першае дзесяцігоддзе сапраўдныя гобліны.

Я цяпер пішу кнігу пра цяжкі лёс людзей, якія былі знявечаны Другой сусветнай вайной. Сустракаюся з жывымі сведкамі. Корпаюся ў архівах. Божа мой, Божа, што мы, людзі, рабілі самі на сваёй зямлі… Як здзекаваліся адзін з аднаго, як катавалі, трушчылі, нішчылі самі сябе!.. Страх — не толькі ў забойствах і здрадах, страх — у тым, што і адны, і другія ўдзельнікі страшэннай, жахлівай бойкі былі перакананы ў сваёй слушнасці. Так, у злобы няма межаў, але ж гэта толькі ў тым выпадку, калі ў чалавека няма каранёў, няма сумлення, няма сапраўднага людскога падмурка, які складаецца з ведаў, традыцый, кахання, сям'і.

—Васіль Быкаў хаця і пісаў заўжды пра вайну, на самой справе даследаваў унутраны канфлікт чалавека, часцей звяртаў увагу на слабыя бакі ў паводзінах самай разумнай істоты на Зямлі. Вы сваім мастацкім досведам сцвярджаеце сілу чалавека? Ці ўсё ж лічыце, што паводзінамі кіруюць слабыя бакі характараў і ў цэлым слабыя бакі жыццядзейнасці?

—Васіль Уладзіміравіч — чалавек ад Бога! Ён як быццам выпадкова трапіў да нас на Зямлю. Трапіў, вобразна намаляваў словам, якія мы ёсць насамрэч, пакінуў нам гэтыя малюнкі, а сам кудысьці адышоў на хвілінку. На Беларусі шмат было талентаў і не менш яшчэ будзе. Але такі, як Быкаў, за ўвесь час быў толькі адзін. І невядома, ці прыйдзе яшчэ пісьменнік такога маштабу ў гісторыі нашай Айчыны. Так, як пісаў Быкаў, ніхто не напіша. У яго часам і вайна нейкая шэранькая, адзін «дождж», без баталій і ўра-атак, без прыгожых момантаў і прыгожых подзвігаў, якія, вядома ж, былі. Але якія волаты ў яго прозе жывуць, змагаюцца, кахаюць, гінуць… Гінуць, каб перамагло жыццё.

Што датычыцца маіх сціплых пісанняў. Спрабую пісаць тое, што бачыў, чуў, што на сэрцы тоіцца, што не дае спакою. Апошнім часам нават сам сабе здзіўляюся: у кніжках неяк нязручна хлусіць, у жыцці там-сям браханеш, не заўсёды праўду скажаш, а на старонках не атрымліваецца. Там пэўная чысціня кіруе. Яна — гаспадыня галоўная…

Мне крытыкі лепяць розныя мянушкі: «песіміст», «не мае веры ў перамогу над…». А калі такі цяпер час? І якую чалавек павінен мець веру, калі яго самога за чалавека не лічаць? Ён жа так налаўчыўся адно толькі да працы, гарэлкі і тэлевізара! Нягледзячы на ўсё сучаснае паскудства, я ўпэўнены, што сонечных людзей на свеце больш і мы пераможам!

—Вы рэалістычны літаратар у сваіх мастацкіх пошуках? Ці рэалізм як мастацкі метад чужы для вас шлях?

—Уявіце сабе, што Гогаль альбо Дастаеўскі ці Чэхаў пайшлі сёння ў тэатр на пастаноўку свайго твора якімсьці
«...юком»!.. А я толькі і ўяўляю, як пасля першага акта яны нема равуць, крычаць ад болю фізічнага і мастацкага. Крычаць: «Я гэтага не пісаў!..» А следам іх забірае «хуткая дапамога»… Навокал — так званы «сюр»… Таму я і рэаліст да мозга касцей!.. З журналісцкай памяці трымаецца ўва мне такі выпадак. Калісьці я патрапіў на выставу хворых на галаву небарак, якая праходзіла ў шпіталі Скліфасоўскага. Таленавітымі і вельмі цікавымі падаліся мне малюнкі, якія прадстаўляліся побач з тлумачэннем дыягназу пацыентаў-мастакоў. Да гэтага часу шкадую, што не меў тады фотакамеры… Дык вось, калі я сёння выпадкова трапляю на сучасныя выстаўкі модных «творцаў», то скрозь у вочы кідаюцца рэчы, вельмі падобныя на малюнкі душэўна хворых мастакоў са шпіталя Скліфасоўскага. Толькі чамусьці арганізатары выставак забываюць указаць дыягназ.

—Валерый Мікалаевіч, неяк не па-сучаснаму падыходзім да шматаблічнага мастацтва…

—Не хачу нават патакаць вам у магчымых развагах пра свабоду творчасці і іншыя парадыгмы волевыяўлення, светапогляду… Адно скажу: не, я ніякі не цемрашал. Я і Далі люблю. Але не за тое, што яго жонка была са славянскага свету, а за незвычайны рэалізм…

—Ёсць пытанне адносна рэалізму ў Далі…

—Пачуйце маё перакананне: увесь «не рэалізм», калі размова пра сапраўднае мастацтва, жыве толькі ў рэальным наваколлі, жыве ў рэалістычным свеце.

—Дазвольце яшчэ раз працытаваць пісьменніка Валерыя Казакова: «Я не ведаю, якой акажацца будучыня паміж нашымі дзяржавамі. Я ведаю, якая будучыня ў стасунках нашых народаў — у прыватнасці, беларускага, украінскага і рускага. Яна будзе добрай. Як бы хто ні стараўся сапсаваць гэтыя адносіны». І сёння вы падпішацеся пад гэтымі словамі, азіраючыся на Украіну?

—Гадоў сем таму я ў адным з інтэрв'ю казаў і такое: мне не страшная вайна Расіі са Штатамі, такая наўрад ці будзе. А вось вайны паміж Украінай і Расіяй я баюся, бо гэта будзе страшэнная бойка! Хвала Богу, што я пакуль памыліўся, але ж украінцы страляюць ва ўкраінцаў! Дзікунства! І свет маўчыць, бо гобліны забаранілі! А бомбы і міны рвуць на кавалкі добрых і злых, дзяцей і пажылых, а таксама розных па «колеры» перакананняў… Трэба быць людаедам, каб не разумець, да чаго гэта прыводзіць…

На вайне ёсць яшчэ эфект натоўпу. Ты бяжыш туды, куды ўсе бягуць. І робіш тое, што робіць грамада, якая цябе акружае, большасць. У натоўпу няма твару. Ніякі сведка яго не апазнае. Але як толькі ў разбураныя вайной мясціны прыходзіць цішыня, боль застаецца матулям і ўдовам. Праз год-другі сціхне крыўда, а яшчэ праз год сябрам стане вораг учарашні. І дзеці пабяруцца шлюбам. Паціху ўсё ўладкуецца. Не людзі ваююць, іх да гэтага прымушаюць…

—Дык будзем верыць, што галоўныя прыярытэты — за цішынёю, спакоем і мірным развіццём жыцця?..

—Без веры ў гэта нельга. Асабліва — мастаку слова, пісьменніку, які імкнецца зрабіць чалавека лепшым.

Гутарыў Павел АЛЬСОВЫ.