Радзімай дыні, якая адносіцца да сямейства гарбузовых, лічыцца Азія. Тут, ва ўмовах гарачага лета, ад Сярэдняй Азіі і да трапічных абласцей Індыі выспявае найбольшая колькасць існуючых у свеце культурных і дзікарослых відаў гэтай расліны. Сапраўдным жа цэнтрам зараджэння дыні як сельскагаспадарчай бахчавай культуры з'яўляецца Сярэднеазіяцкі рэгіён, Афганістан, Іран, Кітай і Індыя.
Сучасныя культурныя формы кардынальна адрозніваюцца ад дзікарослых відаў, якія растуць і па гэты дзень. Дыні робяцца ўсё больш буйнымі і салодкімі.
Такой разнастайнасці формаў і відаў дынь, як ва Узбекістане, Таджыкістане і іншых дзяржавах рэгіёна, няма нідзе ў свеце. Тут бахчаводам удалося атрымаць не толькі самыя буйнаплодныя, да 25 кг вагой, але і самыя смачныя дыні.
Пры гэтым форма пладоў можа быць ад пляскатай і шарападобнай да падоўжана-эліпсоіднай. Здзіўляе і палітра фарбаў на гладкай або ўзорыстай, з дробнымі расколінамі, лупіне.
Сярод сярэднеазіяцкіх сартоў ёсць дыні гадовага паспявання, якія гатовыя да ўжывання адразу пасля збору з плецяў, а ёсць такія, што ў свежым выглядзе захоўваюцца не менш за 5-6 месяцаў і праяўляюць свае найлепшыя якасці толькі вясной наступнага года. Дыні сорту Касаба яшчэ называюць зімовымі, паколькі іх выспяванне пачынаецца вельмі позна. Пасля збору плады аплятаюць чаротам і вешаюць у сухіх памяшканнях або пад навесамі для вытрымкі і захоўвання. Толькі к сакавіку цвёрдая зялёная мякаць становіцца сакавітай і салодкай.
Дыня Чогары, або, як часцей яе называюць у рускамоўных рэгіёнах, Бухарка, валодае тоўстай белай, вельмі салодкай мякаццю і дае авальныя, з трохі завостраным канцом плады вагой да 6 кг. Праз высокую сакавітасць гэтыя дыні рэдка можна сустрэць у месцах, далёкіх ад Сярэдняй Азіі, затое тут сорт запатрабаваны і шырока распаўсюджаны.
Затое дыня Гулябі добра вядомая на тэрыторыі былога СССР. Гэты сорт адрозніваецца шчыльнай белай мякаццю, саладосцю, добрай лёжкасцю і транспартабельнасцю.
Дыня Тарпеда адносіцца да сартоў позняга тэрміну паспявання; яе буйныя даўгаватыя плады дзякуючы форме, за якую расліна і атрымала сваю назву, добра пераносяць транспартаванне. Ва Узбекістане, адкуль родам гэты стары сорт, які налічвае ўжо не менш за тры стагоддзі гісторыі, яго называюць мірзачульскай дыняй.
У спелых пладоў афарбоўка пакрытай тонкай сеткай расколін лупіна становіцца пяшчотна-жоўтай з ружовым адценнем, мякаць набывае вытанчаны водар, вылучаецца саладосцю і сакавітасцю.
Асаблівай папулярнасцю на Усходзе карыстаюцца ранняспелыя дыні Хандалякі, якія сваёй круглявай формай і невялікімі памерамі вельмі нагадваюць, бадай, самы вядомы ў нас сорт дыні — Калгасніца. Гэта невялікія, масай да 2 кг, плады з белай або жоўтай мякаццю, нават у няпростых кліматычных умовах набіраюць добрую колькасць цукру. Мускусная дыня родам з Афганістана або Ірана, воляю лёсу праз Арменію і Турцыю трапіла ў Еўропу, а дакладней, да стала кіраўніка каталіцкай царквы. Смак схаванай пад тоўстай лупінай яркай мякаці дыні Канталупы так прыйшоўся даспадобы Папе Рымскаму, што іх з тых часоў называюць у гонар папскага маёнтка ў Канталупы-ін-Сабіна, дзе была разбіта цэлая дынная плантацыя.
Дыня Канталупы мае авальную або трохі пляскатую форму і пакрыта густой сеткай бялявых расколін.
Гэта радніць Канталупы з дыняй сорту Эфіопка. Але калі ў «папскай дыні» мякаць насычанага аранжавага адцення, то ў дыні Эфіопка мякаць белая, вельмі сакавітая і салодкая.
Бананавая дыня, якая набірае на Захадзе папулярнасць, (падоўжаная разнавіднасць Канталупы), вырастае да 80 см у даўжыню, валодае цудоўным смакам і водарам. Прычым плод не толькі нагадвае банан па форме і колеру мякаці, але і смак дыні такі ж мяккі.
Найбліжэйшым сваяком гэтага незвычайнага сорту з'яўляецца дыня Серабрыстая, або Армянскі агурок, якая мае агульныя з Канталупы карані, але так непадобная да звыклых пладоў дыні.
Ад культурнай дыні ў спелага плода, даўжынёй да 70 см і вагой да 8 кг, застаўся толькі дынны водар, а ўжываюць у ежу «армянскі агурок» яшчэ зялёным. Прычым расліна адрозніваецца крайняй непатрабавальнасцю да ўмоў вырошчвання і пладаносіць да замаразкаў.
З шэрагу суродзічаў в'етнамская дыня вылучаецца яркім узорам з светла-жоўтых і карычневых палос, якія чаргуюцца. Аднак нездарма гэтую разнавіднасць з В'етнама называюць Ананаснай дыняй. У яе вельмі добры смак, моцны характэрны водар і мяккая прыемная мякаць. Многія параўноўваюць гэты сорт са славутымі сярэднеазіяцкімі дынямі, вось толькі вага в'етнамскіх дынь ледзь дацягвае да 250 грамаў.
Мелатрыя шурпатая, або Мышыная дыня з Мальдыўскіх астравоў, прэтэндуе на званне самай мініяцюрнай прадстаўніцы роду. На радзіме дзікарослыя расліны з'яўляюцца шматгадовымі ліянамі. У Еўропе і ЗША ў апошні час культуру часта называюць карлікавым кавуном і пад такой назвай сорт вырошчваецца ў пакаёвых умовах і ў закрытым грунце. Плады ядомыя, але не салодкія, а валодаюць кіслявым асвяжальным смакам і прыдатныя для кансервацыі і ўжывання ў свежым выглядзе.
Ківана, яшчэ адна экзатычная культура, якая адносіцца да дынь, у Еўропу трапіла з Афрыкі. Травяністую ліяну, якая дае жоўтыя ці аранжавыя плады даўжынёй да 12-15 см, нездарма называюць «рагатай дыняй», паколькі яркія ягады ўпрыгожваюць канічныя мяккія шыпы.
У адрозненне ад звыклых сартоў дыні, дзе ядомай часткай з'яўляецца мякаць, у Ківана ядуць асяродак зеленаватага колеру, дзе знаходзіцца шматлікае белае або светла-зялёнае насенне. Салодкую сакавітую, падобную на асвяжальнае жэле мякаць «рагатай дыні» можна ўжываць як у свежым выглядзе, так і выкарыстаць для прыгатавання варэнняў, марынадаў і саленняў.
Ірына ТАМКОВІЧ
З мастацтвам па жыцці.
Баявое ўзаемадзеянне найвышэйшага ўзроўню.
«Дзесяцігоддзі школьнае харчаванне нашых дзяцей будавалася на аснове зборніка рэцэптур».
