Здаецца, лепшага выпадку, каб пагаварыць пра дзіцячае кіно, яго гісторыю, межы і складаныя ўзаемасувязі з кіно «дарослым» і «сямейным», можа і не надарыцца. Як-ніяк, учора ў паўночным паўшар’і сустракалі лета, а на ўсёй планеце адзначалі надзвычай важнае свята — Міжнародны дзень абароны дзяцей. З гэтай нагоды ў розных гарадах па ўсёй нашай краіне ладзіліся адмысловыя мерапрыемствы, нярэдка — з паказам фільмаў. Спецыяльна для аматараў бавіць канікулы перад экранам зрабілі падборку айчыннай дзіцячай класікі, куды ўвайшлі як неўміручыя шэдэўры, знаёмыя ўсім і кожнаму, так і больш сціплыя карціны, таксама вартыя ўвагі.
Перш чым брацца за складанне якіх заўгодна рэйтынгаў, варта разабрацца, а што такое ўвогуле дзіцячае кіно і ў чым яго прынцыповае адрозненне ад недзіцячага, чаму ёсць кіно для дзяцей і кіно пра дзяцей, але апошняе, тым не менш, наўрад знойдзе жывы водгук у малалетняй аўдыторыі? Пакідаючы за дужкамі асабліва спрэчныя моманты, даследчыкі кінематографа ў масе сваёй сыходзяцца на думцы, што дзіцячае кіно — тое, у якім цэнтральнае месца займае вобраз дзяцінства (усё, што належыць толькі яму і характарызуе толькі яго), сугучнага ўзросту гледачадзіцяці і пададзенага ў дзіцячым ракурсе.
Дарэчы, калі, будучы за мяжой, вы зададзіцеся мэтай схадзіць у кіно на «дзіцячы фільм», то, з вялікай верагоднасцю, застаняцеся ні з чым альбо, у лепшым выпадку, будзеце вымушаны задавольвацца кіно «сямейным». Словазлучэнне «дзіцячы фільм» сустракаецца, як ні дзіўна, толькі ў афішах краін — спадчыннікаў сацыялістычнага мінулага. Прыжылося яно і ў Беларусі, чый кінематограф некалі праславіўся на ўвесь свет менавіта фільмамі для дзяцей. Айчыннае дзіцячае кіно мае пад сабой багатую традыцыю і каранямі сягае ажно ў «нямую» эпоху. Тады, у 1928 годзе, у адказ на рашэнні Наркамасветы, быў зроблены першы беларускі дзіцячы фільм — «Грышкасвінапас». Зманціраваная з фрагментаў, якія не ўвайшлі ў стужку «Лясная быль», і дапоўненая спецыяльна дазнятымі сцэнамі, прыгодніцкая карціна да нашых дзён не захавалася.
Затое амаль цалкам (без 5-й і 6-й частак) захавалася іншая — «Храманожка» 1930 года рэжысёра Юрыя Вінакурава. У аснове сюжэта — гісторыя беспрытульнай кульгавай дзяўчынкі Ількі, якую на выхаванне аддаюць прыёмнаму бацьку ў вялікі чужы горад. Гераіні давядзецца прайсці праз непрыманне равеснікамі, бацькоўскае п’янства і гвалт, каб стаць у выніку актыўнай піянеркай і, «узяўшы дарослых на грамадскі буксір», заняцца перавыхаваннем старэйшага пакалення. Як відаць, у цяперашнім разуменні да дзіцячых фільм можна аднесці толькі з вялікай нацяжкай. Дарэчы, на гэты конт у водгуку тагачаснага часопіса «Кіна-фронт» меліся, сярод іншага, такія красамоўныя радкі: «Паняцце “дзіцячыя фільмы” носіць абсалютна адцягнены характар. Ніхто толкам не ведае, што гэта такое і для каго прызначана».
Першай значнай вяршыняй у гісторыі беларускага дзіцячага кіно па праве лічыцца «Міколка-паравоз», пастаўлены Львом Голубам у 1956 годзе на кінастудыі «Беларусьфільм» па матывах аднайменнай аповесці Міхася Лынькова. У ціхае, абмежаванае адной чыгуначнай станцыяй, жыццё шасцігадовага Міколкі, сына машыніста, урываецца рэвалюцыя, а за ёй — кашмарная грамадзянская вайна. Гэтыя падзеі, калі прывычны свет сыходзіць з-пад ног і перакульваецца, прымушаюць хлопчыка хутка пасталець: можна канстатаваць, што да Міколкі дзеці ў беларускім кіно не сталелі, хіба толькі дачасна і імгненна. «Міколка-паравоз» стаў сапраўднай падзеяй у савецкім кінапракаце. Даследчыкі звяртаюць увагу таксама на асаблівае мастацкае значэнне карціны для беларускага кіналетапісу, называючы яе, у прыватнасці, першай работай, якая выйшла за межы рэалізму, выплюхнуўшы на экран падсвядомае — сны.
Паўтарыўшы поспех другі раз — у стужцы 1959 года «Дзяўчынка шукае бацьку» паводле аднайменнай п’есы Яўгена Рыса, — Леў Уладзіміравіч засведчыў свой бясспрэчны аўтарытэт і ў момант пераўтварыўся ў класіка, на якога раўняліся ўсе дзіцячыя пастаноўшчыкі. Паводле сюжэта, маці пяцігадовай Леначкі гіне пад бомбамі, а дзяўчынку выратоўвае ляснік і забірае да сябе ў лес. Разам яны бяруцца шукаць бацьку дзяўчынкі, пра якога вядома, што ён пайшоў на вайну. Няхай на шляху ім сустрэнецца шмат выпрабаванняў, канец у фільма ўсё ж такі шчаслівы. Іначай і быць не магло, бо на нашых вачах рэалістычная ваенная гісторыя ператвараецца ў казку, а што за казка без шчаслівага канца? Леў Голуб умеў рабіць казачнымі нават самыя бытавыя і трагічныя сюжэты, азнаменаваўшы цэлую эпоху ў беларускім дзіцячым кіно. Майстру таксама належаць такія вядомыя работы, як «Пушчык едзе ў Прагу» (1965), «Анюціна дарога» (1967), «Маленькі сяржант» (1975) ды многія іншыя кінатворы.
Пераход у новую эпоху азнаменаваў выхад у 1965 годзе кінаказкі «Горад майстроў» рэжысёра Уладзіміра Бычкова. Узятая за аснову п’еса Тамары Габэ «Горад майстроў, альбо Казка аб двух гарбунах» была апрацавана для экранізацыі Мікалаем Эрдманам. «Радасным і шчаслівым было жыццё вольнага горада майстроў. Але аднойчы, заспеўшы жыхароў знянацку, на яго нападаюць чужаземцы», — даводзіць сцэнарная заяўка фільма. Знаходліваму гарбуну Караколю выпадае шанс праявіць сябе, і ён, заручыўшыся падтрымкай гараджан, абводзіць захопнікаў вакол пальца, перамагае злоснага герцага і, на радасць грамадзе, дамагаецца сэрца першай прыгажуні Веранікі. Ужо толькі гэтых слоў дастаткова, каб зразумець, які рэзкі паварот — ад рэалістычнасці ў бок гранічнага эскапізму — зрабіла тагачасная індустрыя дзіцячага кіно менш чым за дзесяцігоддзе. Пра вобразны лад «Горада» ў «ЛіМе» пісалі так: «Стваральнікам фільма ўдалося вышыць найбагацейшае расквечанае думкаю, фантазіяй і майстэрствам палатно сапраўднага экраннага і казачнага дзеяння…»
Па пратаптанай Уладзімірам Бычковым у фільме «Горад майстроў» дарожцы ішлі ўсе наступныя пакаленні кінематаграфістаў, якія адрасавалі сваю творчасць дзецям. Без гэтага арыенціру немагчыма ўявіць і іншага важнага (для кагосьці, безумоўна, самага важнага) дасягнення беларускага дзіцячага кіно — музычных тэлефільмаў Леаніда Нячаева. Трыумфальнае шэсце аўтара пачалося з «Прыгод Бураціны», пастаўленых па заказе Дзяржаўнага камітэта Савета Міністраў СССР па тэлебачанні і радыёвяшчанні ў 1975 годзе па матывах казкі Аляксея Талстога «Залаты ключык, альбо Прыгоды Бураціны». Гісторыя драўлянага хлопчыка займае пачэснае месца ў залатым фондзе беларускага кіно побач з іншай неўміручай класікай, у тым ліку — з фільмаграфіі Нячаева. Так, большага поспеху дасягнулі хіба што толькі наступныя работы майстра, сярод якіх асабліва вылучаюцца «Пра Чырвоны Капялюшык» паводле Шарля Перо і «Казка аб Зоркавым хлопчыку» паводле Оскара Уайльда. Апошняя, дарэчы, нядаўна атрымала другое жыццё дзякуючы рэстаўрацыі на кінастудыі.
Зразумела, многія дастойныя творы былі намі апушчаны (напрыклад, шматсерыйная сага аб піянерах «Бронзавая птушка» 1974 года рэжысёра Мікалая Калініна альбо мазаічны камедыйна-прыгодніцкі тэлефільм «Па сакрэце ўсяму свету» 1976 года цэлай кагорты пастаноўшчыкаў), іншыя — адкінуты на парозе, але галоўнае тое, што дзіцячае ігравое кіно ў Беларусі працягвае жыць і стварацца, абапіраючыся на вопыт былых творчых здзяйсненняў. Прыкладам таму могуць служыць стужкі «Рыжык у Залюстрэччы» (рэж. Алена Турава; 2011), «Неверагоднае перамяшчэнне» (рэж. Аляксандр Анісімаў; 2014) і іншыя.
Бернард ЗАТЫЛКІН
Бяспека рэальная, віртуальная, у навальніцу і на адлегласці.
Яшчэ нядаўна поле сланечніку здавалася нам дзіўнай з'явай.
«Эфект шафёра» лічыцца адной з распаўсюджаных ментальных пастак.
Хто здолее змяніць гісторыю ці змяніцца пад яе ўплывам?
