Пачатак фарміравання менавіта сучаснай кітайскай думкі прыходзіцца на мяжу ХІХ—ХХ стагоддзяў — час, калі перад краінай узнікла сапраўдная небяспека нацыянальнай катастрофы. Яшчэ на пачатку ХІХ ст. цяжка было ўявіць, што Кітай, які не меў ніякай патрэбы ў імпарце замежных ідэй, стыляў, прадуктаў, які пагардліва ставіўся да ўсяго «варварскага», Кітай, якім цікавіліся і інтэлектуалы, і камерсанты Захаду, а ўсё кітайскае было прыкметай шыку і вытанчанасці, напрыканцы стагоддзя будзе не раз бітым у войнах, разрабаваным, у ім будуць гаспадарыць замежнікі, дзяліць на сферы ўплыву, адрываць ад краіны па кавалку, спрыяць дэцэнтралізацыі краіны, падтрымліваючы прагных да ўлады авантурыстаў-вайскоўцаў. Краіна апынецца ў стане перманентнай грамадзянскай вайны, якая канчаткова скончыцца толькі пасля ўтварэння КНР. Кітай атрымае да сябе такое ж стаўленне, якое было ў кітайцаў да ўсяго астатняга свету. Гэта будзе моцны ўдар па нацыянальнай самасвядомасці. Гэта стане моцным выклікам для кітайскіх мысляроў, якія будуць пакутліва шукаць і нанава збіраць кітайскую нацыянальную ідэнтычнасць.
Кніга прафесара Пекінскага ўніверсітэта Чжан Ціцюня «Кітайская эстэтыка ХХ стагоддзя» якраз і асвятляе адзін з бакоў інтэлектуальнай гісторыі Кітая. Яна ўяўляе своеасаблівае рэвю пра ўзнікненне, нараджэнне, станаўленне ўласна кітайскіх эстэтычных штудый. Апошнія, як і ўся філасофская і гуманітарная думка, непарыўна звязаны і з гісторыяй Кітая (асабліва з перыядам, які пачынаецца з мадэрнізацыі краіны), і з гісторыяй традыцыйнага кітайскага мыслення, і з гісторыяй кітайскага мастацтва і мастацтвазнаўства. Таксама кітайскую эстэтыку немагчыма ўявіць без узаемадзеяння з замежнымі ўплывамі і, безумоўна, з заходнімі філасофіяй і навукай. Бо з імі вядзецца пастаянны дыялог, пачынаючы ад Ван Гавэя, Лян Цічаа да Лі Цзэхоу. Вынікам гэтых штудый стала сістэматызацыя тысячагадовых кітайскіх эстэтычных практык і стварэнне ўласна кітайскага праекта метафізікі Цзун Байхуа.
Кітайская эстэтычная тэорыя пачынаецца з Ван Гавэя (1877—1927). Яго па праве можна назваць заснавальнікам сучаснай кітайскай навукі. Гэты чалавек зрабіў выдатны ўнёсак і ў сучасную кітайскую філасофію, і ў літаратуру, ён займаўся гісторыяй тэатра, палеаграфіяй (менавіта яму належыць даследаванне самых старажытных кітайскіх надпісаў — цзягувэнь), гісторыяй і геаграфіяй. У той час, калі мноства суайчыннікаў пагардліва ставіліся да навукі Захаду, Ван Цзінань (адно з імёнаў Ван Гавэя), хоць і сам паходзіў з кансерватыўнага лагера, аналізуючы кітайскую гісторыю, прыйшоў да высновы, што замежныя ўплывы прыводзілі кітайскую навуку да новых прарываў, суправаджаліся новымі павевамі. Цікаўнасць спадара з Хайніна да заходняй філасофіі і эстэтыкі была звязана з тым, чаго, на яго думку, не хапала кітайскім ведам, — з аўтаномным статусам навукі, адрозненнем сапраўднага і фіктыўнага, імкненнем навукі да ісціны, адзінай для многіх пакаленняў ва ўсім свеце, а не толькі для пэўнага моманту.
Значная частка яго работы была звязана з перакладамі твораў заходніх навукоўцаў. Ван Гавэй імкнуўся абмежаваць тую неразбярыху і блытаніну, якія ўзніклі ў навуковых колах у сувязі са змешваннем кітайскай і заходняй навукі. Чжан Ціцюнь адзначае, што, прасоўваючы заходнюю навуку, яе метады і катэгорыі, цвяроза ацэньваючы адрозненні паміж кітайскімі і заходнімі ведамі, Ван Гавэй звярнуў увагу на падабенства паміж імі, але пры гэтым для яго было вельмі важна пазбегнуць зліцця кітайскага і заходняга, прымянення заходняй навукі для адвольнага тлумачэння і спрошчанага супастаўлення са старажытнымі кітайскімі вучэннямі. Асаблівай увагі заслугоўвае яго спроба пабудаваць унікальную і збалансаваную кітайскую эстэтычную тэорыю на аснове ўнутранага разумення і асэнсавання заходняй і кітайскай навук.
«Практычная эстэтыка» Лі Цзэхоу нарадзілася ў Вялікай эстэтычнай дыскусіі 50-х гг. XX ст., а сам ён — прадстаўнік марксісцкай эстэтыкі і сваё вучэнне называе кітайскім марксізмам. У сваёй навуковай эвалюцыі Лі Цзэхоу неаднаразова спрабаваў звязаць марксізм з традыцыйнай кітайскай ідэалогіяй, асабліва з канфуцыянствам. Так, ён лічыць, што «канфуцыянства, сутыкнуўшыся з сучаснымі плынямі накшталт песімізму, ірацыяналізму, дэканструктывізму <…>, у стане даць іншую сістэму для стварэння памяркоўнай культуры постмадэрну праз абнаўленне тэорыі “чалавека дасканалай мудрасці і дабрачыннасці”». (Пры гэтым Лі Цзэхоу крытыкуе традыцыйную кітайскую ідэалогію, абвінавачваючы яе ў стварэнні «бездапаможнага раздробленага грамадства, якое думае толькі пра асабістую выгаду»).
Пераасэнсоўваючы традыцыйнае канфуцыянства, Лі Цзэхоу прапанаваў дзяліць яго гісторыю на чатыры перыяды, дзе апошні этап па сутнасці сваёй ёсць марксізм з дадаваннем традыцыйнага канфуцыянства: «Аддзяліўшы тэорыю Маркса і Энгельса, жывое і актуальнае ў марксізме ад іншых трактовак, шкодных, неактыўных, якія яго скажаюць, я аб’яднаў іх з кітайскім досведам. Таму цяпер важная задача — знайсці спосаб яшчэ раз аб’яднаць кітайскую рэчаіснасць і традыцыі». Мяркуючы, што сэнс даследавання «адзінства неба і чалавека» сёння знаходзіцца ў пошуку лепшага адказу на выклікі развіцця навукі, Лі Цзэхоу хоча зазірнуць у будучыню, адкрыць новае сучаснае разуменне старажытных класічных выразаў. На гэтым шляху «персаніфікацыі прыроды» і «натуралізацыі чалавека» ён бачыць асаблівую ролю асветы: «Не толькі ў Кітаі, але і ва ўсім свеце пытанні адукацыі становяцца ўсё больш актуальнымі. Праз стагоддзе наступіць час, у якім цэнтральнае месца зойме асвета, адказнасць за чалавечую культуру моцна ўзрасце. Гэта “другая эпоха Адраджэння”, на якую я ўскладаю надзеі. У першую эпоху Адраджэння было вяртанне да Старажытнай Грэцыі, вызваленне ад боскага панавання, паўсталі пытанні чалавечай прыроды. Гэтым разам эпоха Адраджэння, магчыма, вернецца да Старажытнага Усходу, вызваліўшыся з-пад улады машын, цэнтр яе будзе ляжаць у чалавечай сутнасці».
Асобнае месца ў кітайскай эстэтыцы ХХ ст., на думку Чжан Ціцюня, займае філасофская спадчына яго настаўніка Цзун Байхуа (1897—1986), які, абапіраючыся на старажытнае кітайскае мысленне, пабудаваў уласную метафізічную сістэму.
Цзун Байхуа лічыць, што заходняя метафізіка матэматычная, лагічная, у той час як кітайская — мастацкая, сімвалічная. Яны адрозніваюцца, як паэзія ад матэматыкі, як мастацтва ад навукі, іх стылі і характары зусім розныя. Трэба адзначыць, што як кітайская, так і заходняя філасофія і культура маюць свае вартасці і недахопы, кожная каштоўная па-свойму.
На думку Цзун Байхуа, пабудаваная на Захадзе сістэма метафізічных ведаў выкарыстоўвае канцэпцыі, ахоплівае катэгорыі, парадкуе ўвесь інтуітыўны досвед і матэрыяльныя прадметы, у канчатковым выніку ствараючы сістэму сусвету. Канцэпцыі, сістэматычнасць самі па сабе не з’яўляюцца канкрэтным матэрыялам і не маюць да яго ніякага дачынення. Розум выступае як прыродны заканадавец. У Кітаі не так: «У “Юэ Цзі” гаворыцца: “Туман падымаецца ўгору, пагода прыходзіць уніз, узаемадзейнічаюць інь і ян, узаемадзейнічаюць неба і зямля, грымяць грымоты, падымаюцца вецер і дождж, рухаюцца чатыры пары года, грэюць сонца і месяц, адбываецца тысяча метамарфоз. Такім чынам наступае гармонія музыкі неба і зямлі!” Мы пабудавалі гэтую сістэму на аснове меж прыродных формаў, з тым каб спасцігнуць яе дух. У аснову сістэмы пакладзены свет пачуццёвага пазнання, музыка сярэдзіны і гармоніі, якая непасрэдна вымярае яе інтарэс і значэнне!»
Асноўнае адрозненне ў мадэлях свету: у заходняй метафізіцы — гэта канцэптуальная, лагічная сістэма, адарваная ад матэрыялу, з якога пабудаваны свет, і не звязаная з жыццём чалавечага грамадства. Сусвет існаваў да чалавечага з’яўлення і будзе існаваць пасля знікнення чалавека, існаванне яго не залежыць ад жыцця чалавецтва. Свет, апісаны ў кітайскай метафізіцы, наадварот, цесна звязаны з чалавечым жыццём: яго асноўная сіла — чалавецтва, сэнс — у жыцці чалавецтва. Не будзе жыцця чалавецтва — перастануць існаваць свет і сусвет. Усё, што ён змяшчае, ад зорнага неба космасу да азёр, мораў, гор і рэк, траў і дрэў, кветак, рыб, насякомых, птушак і звяроў, чатырох пор года — усё гэта знаходзіцца ў цесных і гарманічных адносінах з чалавецтвам. Сэнсам іх надзяляе жыццё чалавецтва. Гэта напоўнены прыхаваным сэнсам і цікавасцю да музыкі свет. Таму, на думку Цзун Байхуа, светапогляд кітайцаў цесна звязаны з іх падыходам да жыцця і сістэмай каштоўнасцей.
Кітаец з кожнага аспекту паўсядзённага жыцця, з посуду, якім карыстаецца, і цырымоній мог дасягнуць межаў метафізікі. Гэта не падобна на платонаўскую мадэль, у якой, толькі пачаўшы з канкрэтнай фізічнай прыгажосці, адухавіўшы яе, сістэматызаваўшы прыгажосць культуры, спазнаўшы прыгажосць, магчыма дасягнуць самых высокіх межаў. Згодна з думкай Цзун Байхуа, «кітайская філасофія ёсць “жыццё”, што спасцігае рытм даа. Даа адлюстравана ў “жыцці”, сістэме цырымоній і этыкету. Даа адлюстроўваецца ў мастацтве. Бліскучае мастацтва надзяляе даа формай і жыццём. Даа дорыць мастацтву глыбіню».
Манаграфія прафесара Чжан Ціцюня — няпростае чытанне, яно арыентавана на падрыхтаваную аўдыторыю, але, спадзяёмся, гэтая кніга знойдзе свайго чытача.
Сяргей КЛЮЦКІ
Сумесныя праекты ядзерных тэхналогій.
