Раманныя авантуры Людмілы Рублеўскай

Вядомая пісьменніца расказвае аб прыхаваных спружынах, дзякуючы якім жывуць і дзейнічаюць героі серыі яе папулярных раманаў: Пранціш Вырвіч ды Баўтрамей Лёднік. Яе тыповыя героі — гэта спроба зруйнаваць стэрэатыпы, якія існуюць у свеце наконт беларусаў.

Тое, што Людміла Рублеўская задумвала па першым часе як чытанне-забаўлянку для падлеткаў (раман “Авантуры Пранціша Вырвіча, шкаляра і шпега” выйшаў у 2012 годзе ў Выдавецкім доме “Звязда”, перавыдадзены ў 2018‑м), становіцца з’явай у беларускай літаратуры. У серыі яе раманаў цяпер ужо шэсць твораў! І шосты — “Авантуры Вырвіча, Лёдніка й Чорнае Меланхоліі” — нядаўна пачаў друкаваць часопіс “Полымя”. То й нам не выпадае прайсці міма гэтае з’явы: бо адшукалі са шляхцюком Пранцішам Вырвічам герба Гіпацэнтаўр нейкую… родавую, скажам так, блізкасць. Паводле архіўных звестак, і шляхецкі род Ждановічаў у Вялікім Княстве Літоўскім быў пад тым жа гербам.

Зрэшты, усе ж людзі — браты, толькі мы пра тое часам забываем. А вось героі раманаў Людмілы Рублеўскай якраз і змагаюцца за тое, каб высакароднасць, прыстойнасць, унутраная годнасць людзей былі не пустым гукам — стрыжнем кожнае асобы. Зрэшты, можа й не змагаюцца. Проста самі так жыць імкнуцца, але ж і прыклад іншым падаюць. Сама ж аўтарка вызначае свой мегатвор як ментар-раман (гэта значыць: раман-выхаванне) і раман-падарожжа.

Нязмушанае ўваходжанне “рублеўскіх авантур” у плынь беларускай культуры, нацыянальнага космасу — сведчанне таго, што й раманы прыйшліся да густу чытачам, і выспела грамадства для таго, каб асэнсоўваць сябе як годную супольнасць са слаўнай гісторыяй ды найбагатай культурай.

А што Людміла яўна “капае залатую жылу”, ствараючы авантурна-прыгодніцкія раманы, сведчаць факты. У 2015‑м другую кнігу серыі “Авантуры студыёзуса Вырвіча” дасведчаныя людзі абралі “Кнігай года – 2015”, ладзіў праект Беларускі ПЭН-цэнтр. Праз год згаданая серыя раманаў увайшла у ТОП‑5 кніг аўтараў-жанчын ад Выдавецкага дома “Звязда”. У 2017‑м за раман “Авантуры Пранціша Вырвіча, здрадніка й канфедэрата” (чацвёрты ў серыі) Людміла Рублеўская ўганараваная Нацыянальнай літаратурнай прэміяй у намінацыі “Найлепшы празаічны твор”. А летась пяцікніжжа ўвайшло ў «”Топ‑10” найлепшых кніг часоў беларускае незалежнасці» паводле партала Onlіner.by. І, спадзяемся, ужо не за гарамі прэм’ера кінастужкі “Авантуры Пранціша Вырвіча”, знятае паводле твораў пісьменніцы.

— Людміла, вашы “Авантуры Пранціша Вырвіча” з чаго вырасталі, з якога зернейка?

— З тых матэрыялаў, якія прачытала ды й сама напісала пра ХVІІІ стагоддзе. Абавязкова згадаю кнігу Адама Мальдзіса “Беларусь у люстэрку мемуарнай літаратуры XVІІІ стагоддзя: нарысы побыту й звычаяў”. Ёй, дарэчы, у свой час натхняўся і Уладзімір Караткевіч. І, наколькі ведаю, па ягонай просьбе Адам Восіпавіч кніжку й пісаў. А гэтыя двое былі ў сяброўстве. Дык вось, я напісала шмат артыкулаў пра персон тае эпохі. Паглыбляючыся ў той час, зразумела: мне вельмі хацелася б і самой там пажыць. І быў прамежак часу між двума раманамі маімі, сур’ёзнымі. Прыкінула: што за сюжэт я магла б узяць, але менш крывавы й напружаны. А пісала перад тым пра 1937‑ы год. І вырашыла напісаць лёгенькую аповесць, арыентаваную на падлеткаў, з майго любімага ХVІІІ стагоддзя. А як толькі з’явілася задума, то адразу прыдумаўся й Вырвіч. Гэта, як мне бачылася, тыповы такі беларускі хлопец-прайдзісвет. Бо ў мяне ж адразу арыентацыя была на лёгкасць. Гэткі плутаўскі раман, як вызначаюць жанр падобных твораў даследчыкі. А можна сказаць: прайдзісвецкі раман.

— Ну а Баўтрамей Лёднік да Пранціша Вырвіча прыцягнуўся?

— Мусіць, так. Твор задуманы быў як невялічкая аповесць, у кожным раздзеле якой Вырвіч будзе сустракацца з новымі персанажамі. Тыя праектаванні-разважанні былі можа ў 2009‑м ці 2010‑м годзе. І другі персанаж прыдумаўся не адразу. Ён спачатку з’явіўся як эпізадычны, на адзін раздзел: стары, сівы, звяглівы заркавед, астролаг, алхімік. Пачала пісаць аповесць ды кінула, бо мяне захапіў новы сюжэт: цяжкі, звязаны з сучаснасцю й часам сталінскіх рэпрэсій. Так што вярнулася да распачатае аповесці ўжо як закончыла той раман. Бо я ўсё ж такі звычайна імкнуся даробліваць распачатае.

— Значыць, у свеце вобразаў не блукаюць на раздарожжах вашыя героі, не выканаўшы місію, прызначаную ім паводле творчай задумы аўтара…

— Думаю, яны й сапраўды не ў крыўдзе на мяне. Дык вось, Лёднік у другі заход мой у плынь аповесці набыў новыя рысы. Я пераасэнсавала яго, і Баўтрамей стаў досыць маладым, з байранічным характарам: гэткі рэфлексуючы інтэлігент. І як толькі тое было зроблена, то і ўтварыўся моцны тандэм. І тады ўсё пайшло! Прычым настолькі жывенька, нібыта героі адзін аднаго даўно чакалі, ды замест аповесці выпісаўся раман. За нейкім паваротам сюжэту я ўбачыла: аповесці гэтым двум цеснавата. Як і ў арыентацыі твора на падлеткаў. Таму й перастала на моладзь арыентавацца, пісала для сябе й для ўсіх, каму тое будзе цікава.

— Нешта з рэальнага сына Максіма спісвалі, “выхоўваючы” віртуальнага Пранціша Вырвіча?

— Мае дзеці, вядома ж, нейкім чынам уплываюць на тое, якім выпісваецца герой. Дарэчы, Максім з Веранікай з дзяцінства ў мяне былі гэткімі паддоследнымі трусікамі. Калі што-небудзь пісала — раманы свае, аповесці, казкі — то на пачатку ім расказвала нейкі раздзел, калі мы з імі недзе гулялі. Яны ўважліва слухаюць, а я потым расказанае запісваю. Арыентацыя на канкрэтных чытачоў-слухачоў мне дапамагала ў творчасці. А калі дзеці выраслі, то гэткая схема перастала працаваць: у іх ужо не заўсёды ёсць часу, каб мяне слухаць (смяецца). У дадзеным жа выпадку, як пісала першую частку — а там у мяне пайшоў экшн, артэфакты, стымпанк… — і маёй кампетэнцыі для таго, каб усё тое адолець, ужо бракавала. Распачала ўласныя даследванні, да таго ж і раілася з сынам, які на той час сядзеў ва ўсіх камп’ютарных гульнях, квэстах, дзе падобныя моманты ўжо былі хоць нейкім чынам пазначаныя, намацаныя. І вось сын-та й дапамагаў мне прыдумаць: як выкрасці Саламею з вежы Слуцкага замка.

— Сюжэт распрацоўвалі разам?

— Хутчэй механізм выкрадання. Прадумвалі: як тое можна зрабіць.

— У адным з водгукаў на раман Аксана Бязлепкіна піша, што вы робіце выклік сучаснай бездухоўнасці, жорсткасці, цямнечы ў літаратуры, паказваючы высакароднасць, патрыятызм, свабодалюбства прыгожых людзей. Вы спрабавалі ўкласці ў герояў рамана ўсё лепшае, што ёсць у нашай нацыі? Ці гэта толькі некаму так бачыцца?

— Пачынаць пісаць з пафасам што б там ні было — гэта згубна па самой задуме. А без гумару такое і ўвогуле б не чыталася, і не мела б такога розгаласу.

— Вы часам з Вырвіча яўна пасмейваецеся…

— А не толькі з яго — з усіх! Нават і аўтар з аўтара пасмейваецца: ёсць такія ўставачкі ў тэксце. У мяне ў свой час выпісалася такая праца: архетып галоўнага героя ды асяродка яго існавання — у часопісе “Роднае слова” быў артыкул надрукаваны.

— Іван: З часу 90‑х, з “Роднага слова” памятаю, як рыхтаваў да друку вашыя агляды творчасці маладых беларускіх паэтаў…

— Было й такое. А сэнс маіх даследаванняў архетыпічных быў у тым, каб заглянуць у беларускі нацыянальны міф і ягоныя складнікі. Творыцца ж такі архетып з усяго корпуса літаратуры ў тым ліку з усяго, што прыўносяць туды паэты, празаікі, драматургі…

— Ну і з казак у тым ліку…

— Безумоўна! Менавіта з іх для нас і пачынаецца, можна сказаць, той архетыпічны свет. Многія складнікі на архетып працуюць. А вось тут атрымалася так, што мае тыповыя героі — гэта спроба зруйнаваць стэрэатыпы, якія існуюць наконт беларусаў. З замежжа беларуса па-ранейшаму бачаць як нейкага занядбанага мужычка ў лапцях, які крыўду нясець на плячах сваіх…

— Альбо на ўсялякі выклік знешняга свету кажа: можа так і трэба…

— Ды розныя ёсць стэрэатыпы! А мае абодва героі — то нібы два бакі гэтага, як я называю, архетыповага героя, прычым, якія дапамагаюць адзін аднаму. І ніяк іх у адным не змесціш. З аднаго боку — гэта збяднелы шляхціц Вырвіч, у якога капа з лішнім гонару. Але й высакародства, і дабрыня. Які можа булку ў гандляркі скрасці, калі галодны, але ж калі знойдзе кашэль, набіты грашыма — то яго пераступіць. А з другога боку развіваецца ў маіх тэкстах рэфлексуючы інтэлігент Лёднік. Які з простых людзей ды, як кажуць, сам сябе зрабіў. Карацей — асобы абедзьве складаныя. Са сваімі плюсамі ды мінусамі, у кожным шмат усяго намяшана. І не толькі лепшага.

— Але ў глыбіннай сутнасці гэтых герояў няма подласці, здрадлівасці — ёсць уласны гонар і тое, што называюць шляхетнасцю духа…

— Безумоўна.

— І ці можа тая духоўная шляхетнасць людзям, як лічыце, перадавацца на генным узроўні? Ці ў большай ступені гэта вынік належнага, высакароднага выхавання асяроддзем, соцыумам? Як сябе трымаць у розных сітуацыях, як паводзіць — тое, пэўна ж, на біяузроўні не перадаецца…

— У абодвух маіх герояў якраз асяродак іх існавання фарміруе характары. Лёднік мог вырасці азлобленым і грубым чалавекам, бо ягоны бацька быў гарбар, майстар па вырабе скур. Меў майстэрню ў Полацку, не разумеў моцнага імкнення сына да ведаў.

— У Полацку? Дык гэта ж, пэўна, з Францыскам Скарынам у вас былі пэўныя алюзіі?

— Абавязкова (смяецца).

— Праўда, бацька беларускага першадрукара, кажуць, быў спалучаны з купецкім саслоўем, з бізнесам — але ж таксама са скурамі…

— А бацьку майго героя вельмы злавала, што ў Бутрыма была алергія на пах скуры: ён увесь пакрываўся болькамі ды не мог прадаўжаць ягоную справу, працаваць у той майстэрні. Так што гэта быў такі няўклюдны, бескарысны ў гарбарскай справе нашчадак, які таму ад бацькі, акрамя кухталёў, нічога не бачыў. Але ў Лёдніка, так склаўся ягоны лёс, былі побач людзі, якія падтрымалі яго, далі асвету, паказалі іншы лад жыцця й спосаб мыслення. І вось тут, у гэтым вобразе, я выходжу на такую рэч: паказваю архетыповую Беларусь як краіну мультыкультурную. Мультыканфесійную. А тыя добрыя людзі ў лёсе герояў — гэта з аднаго боку кнігар Іван Рэніч: дабрэнны чалавек, адукаваны, прагрэсіст, хоць і трохі эксцэнтрычны. А з другога боку — габрэй Лейба, аптэкар. І сябар Івана Рэніча. Так што гэта, можна сказаць, два дзівакі сваіх народаў, якія сябруюць насуперак усім забабонам.

— У іх своеасаблівая духоўная роднасць.

— Так. І вось менавіта ў тым асяродку Бутрым змог вырасці ў чалавека Адраджэння. Ну а Пранціша ягоны бацька, хоць і быў п’янтос ды буяш на ўвесь павет, — ён сына загартаваў, ды яшчэ як! У Мальдзіса я прачытала, што дзяцей шляхты, выхоўваючы, будзілі часам стрэлам у столь пасярод ночы. Гэта каб не раслі спешчанымі. Ды пасылалі тое малое дзіця ноччу на поле сарваць некалькі каласкоў і прынесці. Каб нічога не баяўся гэты чалавек у жыцці. То праўда было. Пранціш узрастаў сярод вясковых дзяцей — як некаторыя з тых, хто ў ХІХ стагоддзі пачаў збіраць беларускі фальклор. А то былі першыя беларускія фалькларысты-шляхціцы. З аднаго боку з вясковымі дзецьмі ў яго была дыстанцыя, бо навучаў бацька: калі не шляхціц цябе штурхане, ударыць, то ты маеш права яму руку адсячы. І ўвогуле на месцы забіць. Да таго ж бацька прымушаў тых дзетак вясковых, якія гулялі з Пранцішам, пасля цалаваць хлопчыку ручку. І дзякаваць, што паніч зрабіў ласку з імі пагуляць. А з другога боку Пранціш быў апрануты гэтак жа, як яны, такі ж басаногі й вывозіў з бацькам на поле возам гной.

Вось так з малалецтва й фарміравалася ў чалавека шляхецкага саслоўя пачуццё гонару. Але тое саслоўе зняважана было ў часе савецкай прапаганды. Зрэшты, разуменне таго, што тая была за сацыяльная з’ява, страцілася й раней. А гэта ж было саслоўе ваяроў, абаронцаў Айчыны. Гэткіх беларускіх самураяў. Дарэчы, я шмат у чым бачу ў няпісаным кодэксе гонару тых сваіх шляхцюкоў паралелі з самурайскім кодэксам. І ў нашых продкаў як што якое здаралася — адразу было рушэнне, выступленне ў паход супраць ворагаў. Які б ты ні быў, дзе б ні заспела бяда цябе — падымайся, ідзі бараніць Айчыну. Бо гонар вышэй за ўсё. Мала хто, канешне, асабліва ў ХVІІІ стагоддзі, тое памятаў: бо на землях нашых пасля трох падзелаў Рэчы Паспалітай былі ўжо зусім іншыя парадкі. Дарэчы, я паказваю, што ў тым часе рабілася, і як магнаты прадавалі сваю Айчыну. Але ж Пранціш Вырвіч якраз з таго саслоўя, дзе, акрамя таго гонару, і няма ўжо нічога. І ён вырас з адчуваннем, што гэта ёсць тое, што яго трымае на зямлі. У тым ягоная галоўная вартасць як асобы. І ўвесь час мой Пранціш Вырвіч хваравіта гэты свой гонар будзе абараняць.

Гутарылі Іван і Валянціна Ждановічы