Яны не вытрымалі і ўпалі з п'едэсталу

...А цяпер у зале з белымі сценамі мужчына клапатліва апырсквае з пульверызатара зялёненькі мох, які пакрывае напаўразбураныя скульптуры піянера і піянеркі, адыходзіць крыху, глядзіць на вынік, нібыта гэта не мох, а кветкі на любімым балконе... Гэта было першым уражаннем ад выставы "Піянерская вытрымка", якая праходзіць у галерэі сучаснага мастацтва "Ў". Прызнацца, я нават на нейкае імгненне палічыла гэтага мужчыну з пульверызатарам часткай экспазіцыі, такой ненавязлівай інсталяцыяй, што дэманструе, якім вялізным і старанна вырашчаным слоем імху парасло ў нашай рэчаіснасці ўсё, звязанае з піянерамі... Ды, зрэшты, што дзяўчына, народжаная за год да развалу СССР, можа ведаць пра піянераў, што цікавага можа для сябе знайсці на гэтай выставе?

...Сказаць па праўдзе, я нават і не адразу ўзгадала, што калісьці ўсё ж насіла піянерскі гальштук. Гэта быў не класічны чырвоны "аксесуар": па ім ішла зялёная палоска. Ды і як "насіла": нам з аднакласнікамі выдалі гэтыя незразумелыя рэчы на лінейцы ў чацвёртым класе, я прыйшла дадому і паклала гальштук у шафу. Назаўсёды. Пра "піянерскія абавязкі" нагадвала хіба што неабходнасць прыбіраць перад 9 Мая тэрыторыю каля помніка палеглым у вайну салдатам. Але ж мы і так гэта рабілі б, паколькі школа "трымала шэфства" над гэтым месцам. Так і склалася, што для мяне піянеры былі нейкім міфам са старых падручнікаў, якія чыталі яшчэ мае бацькі. А піянерская вытрымка — гэта такі загартаваны характар ці нешта накшталт...

...Гледзячы на "пабітыя жыццём" скульптуры, лаўлю сябе на думцы, што яны з усімі сваімі хібамі (у піянеркі няма носа, увесь твар у выбоінах, піянеру дасталася яшчэ больш — "падмарафечаны" твар, ды яшчэ і адно плячо некуды знікла) нагадваюць помнікі са старых могілак. На іх, здаецца, і не хаваюць нікога ўжо колькі гадоў, але ўзрост толькі дадае месцу таямнічай атмасферы, ад чаго людзі не лянуюцца прыдумваць пра яго ўсё новыя "страшылкі".

У адным з тэкстаў да выставы, які напісала культуролаг Вольга Раманава

, згадваецца пра здабыткі дзіцячага фальклору на "піянерскую" тэму: розныя гісторыі пра труну на колцах, пляму на сцяне, катлету з чалавечым пазногцем і іншыя малапрыемныя рэчы, які пераказваліся ў піянерскіх лагерах.

Не, лепей адысці ад гэтых "выкапнёвых" піянераў, хаця б да іншай сцяны. Тут таксама "манументальныя" піянеры і піянеркі, дакладней, іх фота, зробленыя ў Беларусі, Расіі і ва Украіне. На некаторых здымках — такія ж "пацярпелыя", як і тыя, што стаяць пад мохам на выставе, на іншых — піянеркі з падмаляванымі ўжо ў нядаўні час вуснамі і гальштукамі. Ёсць "экзэмпляры", якім увогуле "пашанцавала" — ім, як у дзіцячай кніжцы-размалёўцы, хтосьці "падарыў" і каляровыя штаны, і кашулю, і нават скуру на твары не паленаваўся пафарбаваць. Усё, як належыць: адказны, старанны і дасканалы падыход, каб бралі прыклад. Выключна піянерская рыса!

...Маю маму прынялі ў піянеры напрыканцы сямідзясятых. Калі я спыталася ў яе, ці хацела яна насіць чырвоны гальштук, мама вельмі ажывілася:

— Не ведаю чаму, але я і ўсе мае сябры гэтага вельмі чакалі. Зразумела, не з-за ленінскіх запаветаў, якія ўжо і на той час былі мала актуальнымі. Дзецям падабаліся розныя мерапрыемствы: "касцёр", паходы. Мы добра бавілі час. Адмаўляліся ўступаць у піянеры вельмі рэдка, хіба што па рэлігійных прычынах. Тое, што ў пэўным узросце школьнік завязвае чырвоны гальштук, успрымалася натуральна, а вось адмовіцца ад яго — гэта ўжо сенсацыя...

Чарговая інсталяцыя "Піянерскай вытрымкі" — фоталабараторыя, а перад ёй — развешаныя на прышчэпках здымкі. Дарэчы, яшчэ адна асацыяцыя з назвай — "вытрымка" як тэрмін у фотасправе. Гэта час, за які закрывалася шторка ў фотаапараце. Наладзіў пэўным чынам гэтую "опцыю" — і вось табе якасны здымак. Цяпер мы масава карыстаемся лічбавай фотатэхнікай, таму "шторка" гэтая "працуе" часцей у памяці тых, каму ёсць што прыгадаць пра піянерскае жыццё. І ў кожнага, дзякуючы ёй, у "здымках", што мільгаюць у галаве, свая колькасць святла, свой негатыўны ці пазітыўны фон.

Але ж вернемся да картак, што вісяць на прышчэпках. На далёкіх шнурах — "жывыя" фота ўсмешлівых хлопцаў і дзяўчат, калектыўныя фотакарткі, дзе ўсе як адзін — са смешнымі напружанымі тварамі, а паперадзе — здымкі з "эксгумацыі" нашых "выкапнёвых". Можа, называць "эксгумацыяй" працэс выкопвання скульптур — гэта ўжо занадта, але па-іншаму пра змрочныя здымкі не скажаш.

Вось, у прынцыпе, і ўсе "экспанаты". А, ледзь не забылася на фільмы, што дэманстраваліся ў выставачнай зале па вечарах. Пра "герояў часу" заўжды здымаюць кіно, вось і пра піянераў яно ёсць. Давялося паглядзець стужку Аляксандра Міты пад назвай "Звоняць, адчыніце дзверы..." Па сюжэце дзяўчынка Таня намагаецца адшукаць каго-небудзь з першых піянераў (таго патрабуе яе ўдзел у гуртку "Чырвоныя следапыты"). Інтэрнэту, зразумела, у 1965 годзе яшчэ не было, таму ёй даводзіцца проста хадзіць па кватэрах і задаваць адно і тое ж пытанне. І яна трапляе ў госці да вядомага музыканта, які, аказваецца, і быў адным з першых піянераў:

— Вось мая заметка ў газеце, я тады быў пікарам (піянерскім карэспандэнтам)! А як падпісваўся: Бязбожнік!

...Мая бабуля піянеркай не была. Дзяцінства ў Заходняй Беларусі, якая пэўны час лічылася польскай тэрыторыяй, пасля — вайна, а там ужо і скончыўся піянерскі ўзрост. Затое большасць яе вучняў насілі чырвоныя гальштукі (бабуля шмат гадоў працавала ў школе). Яна расказвала, што калі была яшчэ зусім маладой настаўніцай, кіраўніцтва настойліва раіла правяраць, ці не носяць дзеці крыжыкі. Але ж у кіраўніцтва свая справа, яно далёка і заўжды вельмі занятае, а настаўнікі, асабліва калі яны жывуць у вёсцы, павінны вучыць дзяцей сваіх суседзяў, родзічаў і знаёмых. Неяк у школу ўсё ж заехаў вялікі начальнік і пачаў "рэйд": пастроіў клас у шарэнгу, дэманстратыўна сарваў з шыі ў некалькіх вучняў крыжыкі, пакідаў іх на зямлю і паехаў злосны. Не ведаю, як такі цуд стаўся, але бабуля тады нават вымову не атрымала...

...Пасля фільма — дыскусія. І відавочна, усім, каго бачу побач, ёсць што сказаць. Многія з тых, хто наведвае Мінск, лічаць, што ён у нечым амаль як машына часу, якая вяртае цябе ў СССР. У характарах, паводзінах тых, хто насіў чырвоны гальштук, так ці інакш выплывае "піянерская вытрымка" ці хаця б настальгія па такім мінулым. Так што не трэба шмат антуражу, каб узнавіць у памяці ўсё вышэйзгаданае, галоўныя экспанаты — у галаве, у думках таго, хто на выставу прыходзіць. І не варта казаць, што "гэта не пра мяне".

Кожны з нас часам "палівае мох", якім параслі тыя рэчы, што, здавалася б, хочуць быць выкінутымі з памяці.

Ганна ГАРУСТОВІЧ.

Фота Надзеі БУЖАН