Пяць тэндэнцый сучбелліту

Ёсць у мя­не та­кая тра­ды­цыя — на па­чат­ку но­ва­га го­да рас­па­вя­даць чы­та­чам пра леп­шыя бе­ла­рус­кія кні­гі го­да мі­ну­ла­га… Вось толь­кі сё­ле­та зда­ры­ла­ся так, што рэй­тын­гі леп­шых кніг го­да ста­лі з'яў­ляц­ца яшчэ да па­чат­ку зі­мо­вых свят. Хі­ба толь­кі ля­ні­вы рэ­дак­тар не па­са­дзіў сва­іх жур­на­ліс­таў вы­зна­чаць, хто ў нас са­мы леп­шы, кру­ты, то­па­вы! Хоць яшчэ зу­сім ня­даў­на мы і не чу­лі пра та­кую з'я­ву, як «топ» па­пу­ляр­ных кніг, ды і на­огул на пісь­мен­ні­каў не гля­дзе­лі з пунк­ту гле­джан­ня за­ня­та­га імі мес­ца. Пісь­мен­ні­кі дзя­лі­лі­ся на кла­сі­каў і су­час­ні­каў, паэ­таў і пра­за­ікаў, лю­бі­мых і не­ці­ка­вых. Але ўсё змя­ша­ла­ся ў су­час­ным кніж­ным све­це, і ця­пер на­ват пра­фе­сі­я­на­лу цяж­ка за­ры­ен­та­вац­ца — а што ўсё ж ад­бы­ва­ец­ца з на­шай лі­та­ра­ту­рай?

Ад­ной з ві­да­воч­ных тэн­дэн­цый сён­няш­ня­га дня мож­на на­зваць рост ці­ка­вас­ці да на­цы­я­наль­най лі­та­ра­ту­ры. Праў­да, не столь­кі з бо­ку чы­та­ча, коль­кі з бо­ку срод­каў ма­са­вай ін­фар­ма­цыі, пры­чым за­ці­ка­ві­лі­ся на­цы­я­наль­ным сло­вам на­ват сай­ты, вель­мі да­лё­кія ад праб­лем куль­ту­ры. Бе­ла­рус­кія кні­гі, бе­ла­рус­кія моў­ныя кур­сы, бе­ла­рус­кая вы­шыў­ка, са­ма мо­ва ў якас­ці са­ма­стой­на­га ге­роя лі­та­ра­тур­ных тво­раў — гэ­та тое, што не­ча­ка­на ста­ла мод­ным. Цяж­ка не за­ўва­жыць па­ве­лі­чэн­ня коль­кас­ці раз­на­стай­ных кніж­ных клу­баў, но­вых куль­тур­ных пля­цо­вак для су­стрэч з пісь­мен­ні­ка­мі і прэ­зен­та­цый. Хоць, трэ­ба пры­знаць, ін­фар­ма­цыя пра іх ад­кры­та пе­ра­важ­на тым, хто ка­рыс­та­ец­ца ін­тэр­нэ­там. Па­боль­ша­ла і ін­тэр­в'ю з пісь­мен­ні­ка­мі, і кніж­ных агля­даў… Але, за­ўва­жу, аса­біс­та ў мя­не страч­ва­ец­ца да­вер да сён­няш­ніх рэ­цэн­зен­таў — які ўжо раз да­во­дзіц­ца ад­кла­даць, не да­чы­таў­шы, раз­рэ­кла­ма­ва­нае як шэ­дэўр вы­дан­не, шка­ду­ю­чы пра змар­на­ва­ныя гро­шы! Лі­та­ра­тур­най кры­ты­кі — асаб­лі­ва ў элект­рон­ных СМІ — ста­но­віц­ца больш, але ві­да­воч­на рас­це і ад­со­так мер­ка­ван­няў суб'­ек­тыў­ных, не­пра­фе­сій­ных, якім не да­еш ве­ры.

Дру­гой су­час­най тэн­дэн­цы­яй мож­на на­зваць уз­нік­нен­не пра­ект­най лі­та­ра­ту­ры як цэ­лас­най з'я­вы. Ка­лі кні­гу ства­рае не адзін аў­тар, як ра­ней, а цэ­лы ка­лек­тыў па­ма­га­тых — мас­та­коў, рэ­дак­та­раў, пе­ра­клад­чы­каў, якія ады­гры­ва­юць ро­лю ў лё­се кні­гі не менш важ­ную, чым пісь­мен­нік. Гэ­тую з'я­ву ад­зна­ча­ла і ў мі­ну­лым го­дзе, але та­ды гэ­та зда­ва­ла­ся чымсь­ці дзіў­ным, вы­ключ­ным. Ця­пер жа, дзя­ку­ю­чы ін­тэр­нэт-рэ­сур­су 34mаg.nеt і, у пры­ват­нас­ці, зме­шча­на­му на ім муль­ты­лэй­блу «Пяр­шак», чы­тач мае маг­чы­масць атры­маць ва ўсіх сэн­сах доб­ра зроб­ле­ныя кні­гі. Су­пра­цоў­ніц­тва з гэ­тым рэ­сур­сам дае пісь­мен­ні­кам шанц «рас­кру­ціц­ца», асаб­лі­ва ў ма­ла­дзёж­ным ася­род­ку, а так­са­ма бяс­плат­нае рас­паў­сюдж­ван­не элект­рон­ных вер­сій кніг. Так, аў­та­раў там па­куль не шмат, але іх ім­ёны на слы­ху… Ві­да­воч­на, што тво­ры Яў­ге­на Увя­дзен­ска­га, Аляк­сея Талс­то­ва, Вік­та­ра Мар­ці­но­ві­ча, Ро­мы Свеш­ні­ка­ва ста­лі шы­ро­ка вя­до­мы­мі не толь­кі дзя­ку­ю­чы іх та­лен­ту, але і не ў ма­лой сту­пе­ні та­му, што іх па­пу­ля­ры­за­цы­яй зай­ма­лі­ся та­ле­на­ві­тыя рэ­дак­та­ры і ме­не­джа­ры. Але аса­біс­та мне гэ­ты факт не за­мі­наў чы­таць іх кні­гі.

Трэ­цяй за­ўваж­най тэн­дэн­цы­яй у сён­няш­няй лі­та­ра­ту­ры з'яў­ля­ец­ца ўва­га да па­да­рож­жаў. Прак­тыч­на ўсе пе­ра­лі­ча­ныя вы­шэй аў­та­ры пра­цу­юць у жан­ры тра­ве­ло­гу — лі­та­ра­тур­ных на­та­так, на­кі­даў, якія ча­сам і ства­ра­юц­ца ў да­ро­зе. Звы­чай­на гэ­та зні­та­ва­ныя між са­бой эсэ пра чу­жую кра­і­ну, якія да­юць пісь­мен­ні­ку маж­лі­васць не столь­кі рас­ка­заць пра ін­шых і ін­шае, коль­кі зра­зу­мець сваё ўлас­нае, якое доб­ра вы­лу­ча­ец­ца на кант­рас­це па­раў­на­ння. Ці­ка­ва, што пісь­мен­ні­кі ад­праў­ля­юц­ца ў ванд­роў­ку па но­выя вон­ка­выя ўра­жан­ні — края­ві­ды, звы­чаі, эк­зо­ты­ку, а вяр­та­юц­ца з но­вы­мі ве­да­мі пра ўлас­ную ча­ла­ве­чую сут­насць. Ся­род тых, хто ці­ка­ва рас­каз­вае пра свае па­да­рож­жы, хо­чац­ца ад­зна­чыць Сяр­гея Аб­ла­мей­ку, аў­та­ра кні­гі «На­сталь­гія»… Аса­біс­та мне жанр тра­ве­ло­гу па­да­ба­ец­ца тым, што ў ім вост­ра ад­чу­ва­юц­ца рух, ды­на­мі­ка, су­час­насць.

Ад­нак чац­вёр­тай тэн­дэн­цы­яй лі­та­ра­тур­на­га го­да мо­жна на­зваць вяр­тан­не гіс­та­рыч­най про­зы, якая зноў, амаль як у 90‑я, ста­ла па­пу­ляр­най ся­род пісь­мен­ні­каў. Так, у 2014‑м вый­шла аж­но дзве кні­гі Люд­мі­лы Руб­леў­скай з аван­тур­на-пры­год­ніц­кай се­рыі пра ма­ла­до­га шлях­ці­ца Пра­нці­ша Вы­рві­ча і яго сяб­роў. Дзіў­най і не­звы­чай­най для су­чбел­лі­ту, дзе аў­та­ры апош­нім ча­сам пі­шуць спе­хам, быц­цам агню па­зы­чыў­шы, зда­ла­ся кні­га Ан­то­на Фран­ці­ша­ка Бры­ля «Ян Ял­муж­на». Гэ­тая гіс­то­ры­ка-фан­та­зій­ная апо­весць вы­дае ў аў­та­ры ра­ман­ты­ка і доб­ра­га знаў­цу мі­нуў­шчы­ны, які не ба­іц­ца стра­ціць час на ста­ран­нае вы­шту­коў­ван­не мас­тац­ка­га тэкс­ту. Тым, хто лю­біць больш тра­ды­цый­ную гіс­та­рыч­ную про­зу, вар­та ве­даць пра тое, што ў 2014 го­дзе вый­шлі «Пра­клён міт­ра­па­лі­та Фе­а­фі­ла» Ула­дзі­мі­ра Ма­жы­лоў­ска­га і «Грэх» Але­ся Усе­ні, якія, ня­гле­дзя­чы на наз­вы, раз­лі­ча­ны на лю­дзей кан­сер­ва­тыў­ных, са ста­лы­мі по­гля­да­мі і гус­та­мі.

Пя­тай тэн­дэн­цы­яй на­зва­ла б з'яў­лен­не вя­лі­кай коль­кас­ці кніг, на­пі­са­ных у жан­ры, які за мя­жой звы­чай­на на­зы­ва­юць nоn-fісtіоn, а ў нас — лі­та­ра­ту­рай фак­та. Гэ­та тэкс­ты, якія больш звер­ну­ты да рэ­аль­на­га жыц­ця, чым да вы­мыс­лу, фан­та­зіі. Спо­са­бы су­іс­на­ван­ня да­ку­мен­та і аў­тар­скай са­ма­рэ­флек­сіі ў та­кіх тэкс­тах са­мыя роз­ныя. Так, пісь­мен­нік Адам Гло­бус да­вя­ра­ец­ца толь­кі ўлас­най па­мя­ці («Парт­рэ­ты»), а гіс­то­рык Ігар Мель­ні­каў — вы­ключ­на ар­хіў­ным да­ку­мен­там («За­ход­не­бе­ла­рус­кая ат­лан­ты­да 1921–1941 гг.»). Дзя­ніс Мар­ці­но­віч («Жан­чы­ны ў жыц­ці Ула­дзі­мі­ра Ка­рат­ке­ві­ча») спра­буе за­ста­вац­ца аб'­ек­тыў­ным, а Аль­герд Ба­ха­рэ­віч на­ват ка­лян­дар здат­ны пе­ра­тва­рыць у зай­маль­нае чыт­во («Ка­лян­дар Ба­ха­рэ­ві­ча»). Се­вя­рын Квят­коў­скі ро­біць стаў­ку на ін­тэр­в'ю з су­час­ні­ка­мі («Як я стаў бе­ла­ру­сам»), а Ба­рыс Крэ­пак ад­дае пе­ра­ва­гу асэн­са­ван­ню і за­ма­ца­ван­ню мі­ну­ла­га («Вяр­тан­не ім­ёнаў: на­ры­сы пра мас­та­коў»).

Без­умоў­на, аў­та­раў, якія вы­да­лі свае кні­гі ў мі­ну­лым го­дзе, знач­на больш, і мно­гія з іх вар­тыя та­го, каб пра іх пі­са­лі і га­ва­ры­лі не толь­кі кры­ты­кі, але і чы­та­чы. Але ў гэ­тым вы­пад­ку ха­це­ла­ся рас­ка­заць ме­на­ві­та пра тое, што сён­ня мод­на і ак­ту­аль­на ў су­час­най бе­ла­рус­кай лі­та­ра­ту­ры. Спа­дзя­ю­ся, ця­пер вы ўзбро­е­ны. Са­мы час іс­ці ў кні­гар­ню!

Ган­на КІС­ЛІ­ЦЫ­НА