Апош­ні свед­ка

«У зга­рэ­лай ха­це ба­чу: стол ста­іць, а на па­тэль­ні яеч­ня, што ма­ці мне пры­га­та­ва­ла...»

Ла­гой­ская вёс­ка Тхар­ні­ца заў­сё­ды вы­лу­ча­ла­ся сва­ёй не­звы­чай­най наз­вай. Толь­кі сён­ня на са­май пад­ра­бяз­най геа­гра­фіч­най кар­це яе не зной­дзеш. А ўсё та­му, што ў га­ды Вя­лі­кай Ай­чын­най вай­ны вёс­ка знік­ла з тва­ру зям­лі. Але за­ста­ла­ся па­мяць: на мес­цы гі­бе­лі жы­ха­роў Тхар­ні­цы ўста­ля­ва­ны пом­нік.

Кож­ны год у кан­цы мая на ўгод­кі гі­бе­лі вёс­кі сю­ды пры­хо­дзяць лю­дзі з квет­ка­мі. Што­раз імк­нец­ца сю­ды пры­ехаць і ар­га­ні­за­ваць дзень па­мя­ці адзін з не­шмат­лі­кіх аца­ле­лых та­ды жы­ха­роў вёс­кі Аляк­сандр Ма­ту­се­віч — апош­ні свед­ка тра­ге­дыі, якая ад­бы­ла­ся ў вёс­цы Тхар­ні­ца 30 мая 1943 го­да. Та­ды ў аг­ні за­гі­ну­лі 43 жы­ха­ры. Яму бы­ло 13 га­доў.

З Аляк­санд­рам Сяр­ге­е­ві­чам мы су­стрэ­лі­ся ў яго мін­скай ква­тэ­ры. Ад­чу­ва­ла­ся, што ўспа­мі­наць яму пра тыя па­дзеі ня­лёг­ка, як быц­цам із­ноў прый­шло­ся пе­ра­жыць той дзень. Вось што ён ска­заў пра су­стрэ­чы: «На­пя­рэ­дад­ні я па­гля­дзеў кні­гі і ін­шыя ма­тэ­ры­я­лы, ус­па­мі­наў, а ўна­чы пры­сніў ма­му, яна ўжо вель­мі даў­но мне не сні­ла­ся...». Мне па­ду­ма­ла­ся: вось як бы­вае, за­гі­ну­лая та­ды ма­ма прый­шла да свай­го сы­на ў сне, як быц­цам жа­да­ла штось­ці пад­ка­заць, да­па­маг­чы ад­на­віць па­дзеі та­го дня і пад­тры­маць у хва­лю­ю­чы мо­мант, бо та­ды, у тую ра­ні­цу, ма­ці фак­тыч­на вы­ра­та­ва­ла яго ад жу­дас­най до­лі ад­на­вяс­коў­цаў.

— Пер­шы раз кар­ні­кі з'я­ві­лі­ся ў вёс­цы 28 мая 1943 го­да, у пят­ні­цу ве­ча­рам, — ус­па­мі­нае Аляк­сандр Ма­ту­се­віч. — Акру­жы­лі вёс­ку, а боль­шасць лю­дзей та­ды ў по­лі бы­лі. Яны па­гля­дзе­лі, што ма­ла лю­дзей у вёс­цы, па­на­бі­ра­лі яек, па­ха­па­лі ку­рэй, сві­ней, па­гру­зі­лі ў ма­шы­ны і раз'­еха­лі­ся. Пе­ра­па­лох у вёс­цы быў най­стра­шэн­ны, та­му што пе­рад гэ­тым па­лі­лі ін­шыя вёс­кі. Страх та­кі аха­піў, што ўсе з пят­ні­цы на су­бо­ту на­ча­ва­лі ў ле­се. У Аст­ра­шыц­кім Га­рад­ку слу­жыў зна­ё­мы па­лі­цай, да яго па­сла­лі ў раз­вед­ку лю­дзей. Ён ім ска­заў, што ўсё нар­маль­на, каб вяр­та­лі­ся да­ха­ты. І з су­бо­ты на ня­дзе­лю людзі вяр­ну­лі­ся на­зад.

У вёс­цы — 18 хат. Не ўсе бы­лі до­ма: ад­ны раз'­еха­лі­ся, дру­гіх нем­цы па­за­бі­ра­лі. За­бра­лі і род­на­га бра­та Аляк­санд­ра Сяр­ге­е­ві­ча: ён у Сця­пян­цы, у Мін­ску, ка­паў ако­пы, тран­шэі. По­тым тра­піў у пар­ты­за­ны, у атрад Ка­зан­ца­ва. У вёс­цы ха­та Ма­ту­се­ві­чаў ста­я­ла апош­няй, блі­жэй да ле­су. У сям'і — баць­ка, ма­ці, сяст­ра Лі­да, брат Ге­на і ён, Аляк­сандр.

— Ко­ней, як звы­чай­на ра­ней бы­ло, уна­чы тры­ма­лі на лу­зе і дзя­жу­ры­лі ка­ля іх, — рас­каз­вае свед­ка. — Ся­род дзя­жур­ных у тую ноч ад на­шай сям'і быў я. Ра­ні­цай я прый­шоў дзесь­ці га­дзі­ны ў тры да­ха­ты, лёг спаць, і рап­там ка­ля пя­ці ра­ні­цы чую, як ма­ці кры­чыць. Яна спяк­ла яеч­ню і на ста­ле па­ста­ві­ла (по­тым пас­ля па­жа­ру ўсё гэ­та бы­ло ві­даць). Баць­ка з сяст­рой Лі­дай пай­шлі ў пу­ню рых­та­ваць для ка­ро­вы сеч­ку і яшчэ штось­ці ра­біць. Рап­там азір­ну­лі­ся і ўба­чы­лі, што з про­ці­лег­ла­га бо­ку нем­цы ідуць, у не­ка­то­рых мес­цах уста­лёў­ва­юць ку­ля­мё­ты. І тут ужо лю­дзі іх уба­чы­лі і, хто мог, ста­лі ўця­каць. Вы­ра­та­ва­лі­ся і мае баць­ка з сяст­рой.

Аляк­санд­ра Сяр­ге­е­ві­ча пад­ня­ла ма­ці. На­кі­нуў на пле­чы ка­жу­шок — і ў брам­ку. У мет­рах шас­ці­дзе­ся­ці ад нем­цаў бег! За­стаў­ся жы­вым: у іх бы­ла ка­ман­да па адзі­ноч­ках не стра­ляць, каб не спу­жаць ас­тат­ніх жы­ха­роў вёс­кі. Пры­бег аж­но ў вёс­ку Ключ­ні­кі, дзе жы­лі яго род­ны дзядзь­ка, дзед і ба­бу­ля. Там ад­ра­зу пад­ня­ўся шум, і ўсе жы­ха­ры ўцяк­лі ў лес. А яму ска­за­лі іс­ці ў Кар­ба­чоў­ку, дзе жы­ла род­ная цёт­ка На­тал­ля. У гэ­тай вёс­цы ўвесь час бы­ва­лі пар­ты­за­ны, і яна бы­ла з імі звя­за­на. Прый­шоў да іх, ка­ля сцен­кі ха­ты сеў і ўба­чыў, як праз рэч­ку клу­бы ды­му з яго вёс­кі ідуць — за­па­лі­лі ўсё. Уба­чыў­шы гэ­та, усе ўцяк­лі ў лес.

— Да ве­ча­ра знай­шлі­ся баць­ка з сяст­рой, і мы з баць­кам уве­ча­ры пай­шлі ў вёс­ку, — рас­каз­вае ён. — У маі свет­ла бы­ло, пер­шая ха­та — на­ша. Мы да яе па­ды­шлі — ко­мі­ны ста­я­лі, як у Ха­ты­ні ця­пер, усё ды­мі­ла­ся яшчэ. Ні­ко­га ні­дзе не бы­ло. Ба­чу, стол ста­іць, а на ім — па­тэль­ня з яеч­няй, якую ма­ці мне пры­га­та­ва­ла... Ка­лі па­ды­шлі да кал­гас­на­га хля­ва, які ста­яў па­ся­рэ­дзі­не вёс­кі, уба­чы­лі, як да­га­ра­юць тру­пы. У за­ка­па­най скры­ні, у якой ха­ва­лі ўсё ад нем­цаў і ад бан­ды­таў, узя­лі ві­лы, рыд­лёў­ку і пай­шлі шу­каць астан­кі род­ных. Ма­ці знай­шлі па чэ­ра­пе, пад па­хай уба­чы­лі ня­спа­ле­ны ка­ва­ла­чак су­кен­кі: та­кая ак­са­міт­ная ў яе бы­ла, у га­ро­шак. По­тым знай­шлі дзе­да, ба­бу і Іва­на, род­на­га бра­та баць­кі.

Яны жы­лі ра­зам: дзед, ба­ба, Іван з жон­кай Мар'­яй і два­і­мі дзець­мі — хлоп­чы­кам і дзяў­чын­кай.

— У прас­ці­ны па­кла­лі па­га­рэ­лыя кос­ці, чэ­ра­пы і па­нес­лі ха­ваць, — пра­цяг­вае Аляк­сандр Сяр­ге­е­віч. — Там бя­рэз­нік быў, мет­раў дзвес­це ад гэ­та­га мес­ца. Ка­лі мы ту­ды іш­лі, рап­там з хмыз­ня­ку вы­гляд­вае га­ла­ва жан­чы­ны, уся ў кры­ві. Гэ­та бы­ла цёт­ка Мар'я, жон­ка Іва­на. Ка­лі мы па­ды­шлі да яе, яна за­га­ва­ры­ла з на­мі. Я хут­ка па­бег у Мят­лі­чы­на, дзе жы­лі яе баць­кі. Яны ар­га­ні­за­ва­лі воз, каб пе­ра­вез­ці яе ў пар­ты­зан­скі атрад. Толь­кі не змаг­лі: вель­мі трэс­ла, а яна бы­ла па­ра­не­на ў га­ла­ву, ра­на бы­ла вель­мі цяж­кая. Зра­бі­лі з дзвюх ты­чак на­сіл­кі і нес­лі яе. У пар­ты­за­нах цёт­ку Мар'ю і вы­ле­чы­лі. У атра­дзе быў хі­рург, які зра­біў ёй апе­ра­цыю. Пас­ля вай­ны яна доў­га жы­ла ў Мін­ску.

Цёт­ка Мар'я як жы­вая свед­ка тра­ге­дыі пас­ля вы­сту­па­ла ў Мін­ску на су­до­вым пра­цэ­се над нем­ца­мі. Яна і рас­ка­за­ла ў пад­ра­бяз­нас­цях пра тое, што ад­бы­ло­ся ў вёс­цы Тхар­ні­ца пас­ля акру­жэн­ня. Спа­чат­ку са­гна­лі ўсіх на кал­гас­ны двор, па­са­дзі­лі на се­на­жа­ці ка­ля ра­чул­кі. Ад­туль ад­во­дзі­лі па дзе­сяць у кал­гас­ны хлеў і рас­стрэль­ва­лі.  Пас­ля аб­лі­лі хлеў бен­зі­нам і пад­па­лі­лі. Там па­ло­ва яшчэ жы­вых бы­ло...

Цёт­ка Мар'я тры­ма­ла ма­ло­га сы­на на ру­ках. Ка­лі ў іх стрэ­лі­лі з аў­та­ма­та, хлоп­чы­ка за­бі­лі, а ёй ку­ля тра­пі­ла ў га­ла­ву, і кры­вёй за­лі­ло твар. Ачу­ня­ла ў ад­ры­не, ка­лі тая га­рэ­ла. Жан­чы­на яна бы­ла моц­ная, пра­ца­ва­ла ў кал­га­се. Ра­ней пад­мур­кі ў вёс­ках ра­бі­лі з ка­мя­нёў, і вось яна ўпер­ла­ся на­га­мі ў адзін ка­мень, па­ча­ла пхаць і вы­пхну­ла яго вон­кі. По­тым у гэ­тую шчы­лі­ну вы­лез­ла і да­па­ўзла да ямы, дзе кал­гас­ны склеп быў, і ў гэ­ту яму зва­лі­ла­ся. Бы­ло го­ра­ча ад па­жа­ру, але яна вы­тры­ва­ла. А ка­лі ўжо ўсё зга­рэ­ла, пе­ра­па­ўзла ў куст шып­шы­ны. Там яе і знай­шлі.

Аляк­сандр Сяр­ге­е­віч па­мя­тае, як ха­ва­лі ў бя­рэз­ні­ку астан­кі род­ных: дзе­да, ба­бы, ма­ці. Там жа, у бя­рэз­ні­ку, зра­бі­лі ма­гіл­кі. Пас­ля ўся­го пе­ра­жы­та­га пай­шлі з баць­кам у пар­ты­зан­скі атрад, бы­лі ў раз­ведг­ру­пе ма­ё­ра Ка­зан­ца­ва.

Пас­ля вай­ны Аляк­сандр Ма­ту­се­віч жыў у вёс­цы Ключ­ні­кі, у сва­я­коў ма­ці. Скон­чыў афі­цэр­скую шко­лу, слу­жыў у ар­міі на Чу­кот­цы. По­тым вяр­нуў­ся ў Мінск і пай­шоў пра­ца­ваць на ра­ды­я­тар­ны за­вод, дзе яго вы­бра­лі кам­сор­гам за­во­да. Пра­ца­ваў у гар­ка­ме кам­са­мо­ла, уз­на­чаль­ваў ар­га­ні­за­цый­ны ад­дзел. За­тым скон­чыў уні­верс­ітэт і пра­цяг­лы час пра­ца­ваў на кі­раў­ні­чых па­са­дах у са­вец­кіх і праф­са­юз­ных ор­га­нах, у Мі­ніс­тэр­стве ганд­лю рэс­пуб­лі­кі. Уз­на­га­ро­джа­ны ор­дэ­нам Ай­чын­най вай­ны ІІ сту­пе­ні, шмат­лі­кі­мі ме­да­ля­мі, Га­на­ро­вай гра­ма­тай Вяр­хоў­на­га Са­ве­та БССР, га­на­ро­вы­мі гра­ма­та­мі пар­тый­ных і са­вец­кіх ор­га­наў.

Шмат цяж­кас­цяў пе­ра­жыў у сва­ім жыц­ці Аляк­сандр Сяр­ге­е­віч, але ўсю­ды і заў­сё­ды пра­ца­ваў сум­лен­на. Яго па­ва­жа­лі, ша­на­ва­лі яго ве­ды і ўмен­не. Прай­шло шмат га­доў з тых ча­соў, а мі­ну­лае на­гад­вае яму пра род­ную вёс­ку, якой ужо ня­ма, але па­мяць пра яе па­він­на за­стац­ца ў гіс­то­рыі на­ша­га краю.

Аляк­сандр ПАЎ­ЛЮ­КО­ВІЧ, г. Мінск.