Любоў Аляксандра Ільінскага да мастацтва

11 лістапада адзначаецца 120-годдзе з дня нараджэння Аляксандра Ільінскага, народнага артыста СССР, лаўрэата Дзяржаўнай прэміі СССР, аднаго з пачынальнікаў Коласаўскага тэатра.

Калі гартаеш старонкі гісторыі коласаўскага тэатра, занатаваныя ў розных кнігах — манаграфіях, падручніках, газетных артыкулах, калі слухаеш успаміны старэйшын творчага калектыву, першае імя, якое заўсёды прыгадваецца, — Аляксандр Канстанцінавіч Ільінскі. Тыя, хто яго бачыў на сцэне, кантактаваў з ім у жыцці, успамінаюць гэтыя хвіліны з захапленнем. Ён быў кумірам для гледачоў, якія звычайна пыталіся каля касы: «А сёння Ільінскі іграе?» Калі ж не, то некаторыя расчаравана адыходзілі ўбок і спыняліся ў моцным задуменні, разважаючы, а ці варта сёння ісці на спектакль. Ільінскі быў узорам калі не для пераймання, то вернасці, адданасці тэатру, высокага прафесіяналізму для маладых акцёраў. А яшчэ ён быў вельмі сціплым і простым чалавекам. Былыя яго калегі і сёння прызнаюцца, што ні ценю фанабэрыстасці, ніякіх прыкмет зорнай хваробы ён ніколі не меў. Магутны талент у спалучэнні са сціпласцю, мудрасцю і дабрынёй.

Нарадзіўся ён у гарадку Мір Навагрудскага павета Мінскай губерні. Творчы шлях яго, як і многіх знакамітых у далейшым артыстаў, пачынаўся са школьнай самадзейнасці. А пазней — Мінск, які на той час становіцца цэнтрам росквіту беларускай культуры і мастацтва. Тут у першыя гады пасля рэвалюцыі арганізоўваюцца новыя тэатры, студыі, гурткі самых розных кірункаў. У адзін з такіх маладых творчых калектываў пад назвай «Сучасны тэатр» трапляе Шура Ільінскі ў якасці акцёра-пачаткоўца. Неўзабаве ён (разам з братам, у будучыні вядомым драматургам Мікалаем) паступае ў Першае беларускае таварыства драмы і камедыі на чале з Фларыянам Ждановічам. З адкрыццём БДТ-1 (будучага купалаўскага тэатра) пераходзіць туды. Там былі сыграны ўсе маленькія, даступныя яму, былому артысту-аматару, ролі. Ён прыходзіць да высновы аб неабходнасці атрымаць спецыяльную тэатральную адукацыю. І паступае ў 1922 годзе ў Беларускую драматычную студыю ў Маскве. Выкладчыкі тут — вядомыя артысты і рэжысёры Маскоўскага мастацкага тэатра ды іншых сталічных калектываў Валянцін Смышляеў, Соф’я Гіяцынтава, Барыс Афонін і іншыя — імкнуліся зрабіць са студыйцаў сапраўдных прафесіяналаў. Сярод будучых артыстаў, якія пасяліліся ў вялікім фае кінатэатра «АРС» на Арбаце, вылучаўся чарнявы, лёгкі і гнуткі, нібы гутаперчавы, юнак — Шура Ільінскі. Ён чамусьці аблюбаваў сабе для пражывання білетную касу, што знаходзілася побач з фае. Хлопец жартаўліва казаў: «Жыву я з усімі выгодамі. Сплю, скурчыўшыся ў тры пагібелі, накрываюся дзіравым кажушком, затое магу кожную ноч чытаць да ачмурэння». 

У 1926 годзе група студыйцаў прыязджае ў Віцебск і складае ядро БДТ-2 (так спярша называўся будучы коласаўскі тэатр). Адной з першых роляў Ільінскага быў Чорт з камедыі Францішка Аляхновіча «Чорт і Баба». Яго выкананне рабіла на гледачоў незабыўнае ўражанне. Стары, аблезлы, абшарпаны, задрыпаны, але абаяльны, таварыскі і надзвычай выразны. Мізэрны і разам з тым такі хатні, свойскі, што хацелася пашкадаваць. Ільінскі ачалавечыў яго. Акцёр выдатна раскрыў у гэтай ролі свой самабытны камедыйны талент і паказаў дасканалае ўменне валодаць целам. У новым тэатры Ільінскі паступова развіваўся і рос як творчая асоба. Спачатку іграў маленькія, эпізадычныя ролі: Пецю Хваткіна ў «Разломе» Б. Лаўранёва, Палітрука ў «Першай коннай» У. Вішнеўскага. Але іграў бліскуча, ствараючы яркія, змястоўныя вобразы. Паступова артысту сталі давяраць больш значныя ролі. З вялікім майстэрствам ён сыграў Швандзю ў «Любові Яравой» К. Транёва. Там ён спалучыў камедыйныя элементы з гераічнай накіраванасцю вобраза. Сярод класічных вобразаў таго часу вылучым яго Фігара з «Жаніцьбы Фігара» Ж.-Б. Бамаршэ. Рэжысёру таго спектакля Паўлу Антакольскаму спатрэбіліся пластычнасць акцёра, здольнасць да імправізацыі. Пазней Ільінскі створыць цэлую галерэю класічных вобразаў. Сярод іх — Хлестакоў у «Рэвізоры» М. Гогаля, Расплюеў з «Вяселля Крачынскага» А. Сухава-Кабыліна, Рабінзон з «Беспасажніцы» і Шчасліўцаў у «Лесе» А. Астроўскага. Фатаваты, малады, свавольны, «без цара ў галаве» — такі Хлестакоў Ільінскага. Рабінзон і Шчасліўцаў былі аб’яднаны ў выкананні Аляксандра Канстанцінавіча адной тэмай — «маленькага чалавека». Прыніжаны і зняважаны правінцыяльны акцёр — не штукар-забаўнік у выкананні Ільінскага, а растаптаная тагачасным грамадствам асоба, якая стаіць па той бок закона. У вобразе Расплюева, як пісалі сучаснікі, артыст падымаўся да давыдаўскай трагічнай вышыні ў вытлумачэнні гэтай ролі і разам з тым быў смешны, варты жалю і страшны. Гэта была цэлая гама ўзлётаў і падзенняў чалавечага духу, разбэшчанага золатам і прагнасцю.

Асобнае месца ў вялікім шэрагу яго роляў займае работа над шэкспіраўскімі вобразамі. У «Гамлеце» артыст іграў Палонія і Першага магільшчыка. Палоній — хітры царадворац, прыніжаны паслугач. Грым, паходка, лісіныя манеры і інтанацыі, цынічныя адносіны да чалавечых пачуццяў былі злучаны ў гэтым вобразе. А Першы магільшчык быў прастадушным клоўнам, поўная супрацьлегласць Палонію, увесь зямны і народны. 

Ільінскі ўмеў ствараць складаныя чалавечыя характары ў складаных сітуацыях. Такімі былі яго вобразы ў творах беларускай драматургіі. У п’есе Якуба Коласа «Вайна вайне» Аляксандр Канстанцінавіч іграў Дзям’яна Дзяменю, простага салдата з беларускіх сялян. Ні шэры шынель, ні армейская муштра, ні франтавыя нягоды не знішчылі ў ім прыроднага аптымізму, народнага гумару і знаходлівасці. Гэтыя рысы характару простага чалавека былі перададзены Ільінскім з выключнай задушэўнасцю і жыццёвай пераканаўчасцю. Рэалізм і народнасць Якуба Коласа былі вельмі блізкія артысту, што выявілася ў вобразе дзеда Талаша ў спектаклі «У пушчах Палесся». У газетных рэцэнзіях на гэты спектакль адзначаліся яго патрыятычнасць, глыбокая народнасць і гераічны характар Талаша ў выкананні Ільінскага. Цікавы факт, што Аляксандр Канстанцінавіч прыязджаў на радзіму Талаша, на Палессе, і жыў там нейкі час, вывучаючы і паглыбляючыся ў гэты характар. Але найвялікшай удачай артыста стаў вобраз Несцеркі ў аднайменнай камедыі Віталя Вольскага. Пасля Ільінскага змянілася многа выканаўцаў, але нікому так і не ўдалося перасягнуць, пераўзысці першага выканаўцу абаяльнасцю, мудрасцю і гумарам, закладзенымі артыстам. Яшчэ сёння ў тэатры працуюць майстры, якія бачылі гэтую работу. Па іх сведчанні, гэта быў вельмі цёплы вобраз. Якраз абаяльнасць і цеплыня рабілі яго блізкім, сваім, родным для тысяч гледачоў. 

Амаль напрыканцы творчага шляху Аляксандр Ільінскі стварае яшчэ адзін знакавы вобраз (глыбока трагедыйны) — Тэўе-малочніка з інсцэніроўкі аднайменнага рамана Шолам-Алейхема. Гэта было яшчэ задоўга да знакамітай «Памінальнай малітвы» Рыгора Горына. Спектакль коласаўцаў меў як у Віцебску, так і за яго межамі ашаламляльны поспех (тым больш што гэтая тэма ў тыя часы не асабліва ўздымалася). Былая актрыса коласаўскага тэатра Людміла Заграбельная (яна сама іграла ў гэтым спектаклі) сёння ўспамінае, як на гастролях у Бабруйску гледачы (нават на інвалідных калясках) імкнуліся трапіць на спектакль. Не толькі сама глядзельная зала, але і праходы паміж крэсламі былі шчыльна запоўнены людзьмі. Праводзілі Ільінскага і іншых артыстаў доўгімі авацыямі. 

У чым жа сакрэт поспеху сапраўды народнага артыста? Напэўна, у тым, што гэта быў самабытны, прыродны, непаўторны талент. Ён да самазабыцця любіў сваю прафесію, аддаваў ёй сябе цалкам. А любоў, як і мастацтва, не ведае кампрамісаў.

Юрый ІВАНОЎСКІ, літаратурны рэдактар Нацыянальнага акадэмічнага драматычнага тэатра імя Якуба Коласа