Вайна без купюр

Ма­гі­лёў­скі гіс­то­рык і пісь­мен­нік Мі­ка­лай Ба­ры­сен­ка раз­га­двае сак­рэты ма­гі­лёў­ска­га пад­пол­ля

Мі­ка­лай Ба­ры­сен­ка — аў­тар 10 на­ву­ко­ва-па­пу­ляр­ных кніг па края­знаў­стве і гіс­то­рыі ма­гі­лёў­ска­га рэ­гі­ё­на і Ус­ход­няй Бе­ла­ру­сі, яшчэ столь­кі ж на­пі­са­на ім у су­аў­тар­стве. Яго збор­нік эк­скур­сій больш чым на
800 ста­ро­нак лі­чыц­ца са­мым па­пу­ляр­ным края­знаў­чым вы­дан­нем Ма­гі­лёў­шчы­ны. А ле­тась за яшчэ ад­ну кні­гу аб род­ным краі — «Зям­ля Ма­гі­лёў­ская» — ён атры­маў га­лоў­ную ўзна­га­ро­ду рэс­пуб­лі­кан­ска­га лі­та­ра­тур­на­га кон­кур­су «За­ла­ты Ку­пі­дон».

Але больш за ўсё яму блі­жэй тэ­ма дру­гой су­свет­най вай­ны. Ён на­ра­дзіў­ся праз 11 га­доў пас­ля та­го, як ад­гры­ме­лі тыя баі, але, зда­ец­ца, ве­дае пра іх не менш, чым ба­я­вы ве­тэ­ран. Двац­цаць га­доў та­му ён за­ха­піў­ся по­шу­ка­вай пра­цай і ства­рыў атрад «ВІК­КРУ». З не­быц­ця бы­лі вер­ну­ты ты­ся­чы ім­ёнаў знік­лых без вес­так чыр­во­на­ар­мей­цаў, зной­дзе­ны ад­ка­зы на пы­тан­ні, якія так і за­ста­лі­ся б «бе­лы­мі пля­ма­мі», ка­лі б не аса­біс­тая ці­ка­васць гэ­та­га ча­ла­ве­ка і яго ад­на­дум­цаў. Пад яго рэ­дак­цы­яй вы­хо­дзіць адзі­ны ў Бе­ла­ру­сі «Ма­гі­лёў­скі по­шу­ка­вы вес­нік», на ста­рон­ках яко­га дру­ку­юц­ца са­мыя апош­нія і яшчэ ні­дзе не апуб­лі­ка­ва­ныя звест­кі аб па­дзе­ях і ге­ро­ях са­май кры­ва­вай у гіс­то­рыі ча­ла­вец­тва вай­ны. Ёсць на­ват сайт, які Мі­ка­лаю Ба­ры­сен­ку да­па­маг­ла зра­біць Ма­гі­лёў­ская аб­лас­ная біб­лі­я­тэ­ка. На ім мож­на азна­ё­міц­ца амаль з усёй твор­час­цю пісь­мен­ні­ка-по­шу­ка­ві­ка. Але ці­ка­вых звес­так менш не ста­но­віц­ца, і ў га­ла­ве ўжо кру­цяц­ца дум­кі пра но­вую кні­гу. Яна — пра «ня­бач­ных» ге­ро­яў Вя­лі­кай Ай­чын­най вай­ны, ды­вер­сан­таў і пад­поль­шчы­каў. І, што ад­мет­на, аў­тар збі­ра­ец­ца ўпер­шы­ню па­спра­ба­ваць ся­бе ў мас­тац­ка-да­ку­мен­таль­ным жан­ры.

Пры­чы­ны пра­ва­лу
Ма­гі­лёў­ска­га пад­пол­ля яшчэ не рас­сак­рэ­ча­ны

На­ват за­раз, праз 70 га­доў пас­ля вы­зва­лен­ня Бе­ла­ру­сі, гэ­та тэ­ма, як той ка­заў, па­кры­тая цем­рай. У 1943-м Ма­гі­лёў­скае пад­пол­ле бы­ло зні­шча­на цал­кам. Ча­му, а га­лоў­нае, па чы­ёй ві­не, — не­вя­до­ма. Доў­гі час пас­ля вай­ны спро­бы знай­сці ад­ка­зы на гэ­тыя пы­тан­ні рас­па­чы­на­лі­ся не­ад­ной­чы. На­ват Ка­мі­тэ­там дзярж­бяс­пе­кі. Бы­лі роз­ныя мер­ка­ван­ні, але да адзі­на­га прый­сці не атры­ма­ла­ся. По­тым на ўсе гэ­тыя да­сле­да­ван­ні пар­тый­ная ўла­да на­кла­ла ве­та і за­па­тра­ба­ва­ла тэ­му за­крыць.

— Мы на­ват не ве­да­ем дак­лад­на, з ча­го па­ча­ла­ся тая ва­ен­ная тра­ге­дыя,— ка­жа Мі­ка­лай Ба­ры­сен­ка. — Вель­мі шмат пы­тан­няў і амаль ня­ма ад­ка­заў.

Але гіс­то­рык спа­дзя­ец­ца, што неш­та вы­свет­ліц­ца пад­час яго ра­бо­ты над бу­ду­чай кні­гай.

— Га­лоў­ная тэ­ма гэ­та­га тво­ра — дзей­насць спец­груп і ды­вер­сан­таў раз­ве­дад­дзе­лаў шта­боў фран­тоў, НКУС і НКДБ, асо­бых ар­мей­скіх ад­дзе­лаў, якія за­кід­ва­лі­ся ў Бе­ла­русь для раз­горт­ван­ня пар­ты­зан­ска­га ру­ху, — рас­каз­вае пісь­мен­нік. — Ме­на­ві­та яны «пры­му­ша­лі» мяс­цо­вае на­сель­ніц­тва, тых акру­жэн­цаў, якіх на Ма­гі­лёў­шчы­не асе­ла не ад­на ты­ся­ча, брац­ца за зброю. Ад­чу­ваю, што бу­дзе пра­тэст не­ка­то­рых ве­тэ­ра­наў, але ўсе ве­да­юць, што ся­род на­сель­ніц­тва ха­па­ла і та­кіх, якія не вель­мі імк­ну­лі­ся пры­но­сіць ка­рысць Ра­дзі­ме і злу­чыц­ца з час­ця­мі Чыр­во­най Ар­міі. Ёсць да­ку­мен­ты і ўспа­мі­ны, якія па­цвяр­джа­юць гэ­та. Адзін з ма­іх бу­ду­чых ге­ро­яў — ма­гі­лёў­скі ве­тэ­ран Мі­ка­лай Іва­на­віч Пад­шы­ва­лен­ка, які ва­я­ваў у скла­дзе ад­ной та­кой спец­гру­пы.

— Дзей­насць спец­груп не­як звя­за­на з пра­ва­лам ма­гі­лёў­ска­га пад­пол­ля?

— Мой цесць Ні­кі­фар Драз­дзен­ка быў на­мес­ні­кам кі­раў­ні­ка спец­гру­пы раз­ве­дад­дзе­ла шта­ба трэ­ця­га Бе­ла­рус­ка­га фрон­ту, ва­я­ваў у Клі­чаў­скіх, Бя­рэ­зін­скіх, Бя­лы­ніц­кіх ля­сах. За­ха­ва­лі­ся да­ня­сен­ні (якія пе­ра­да­ва­лі пад­поль­шчы­кі Ма­гі­лё­ва да іх у спец­гру­пу, а яны, у сваю чар­гу, — у Маск­ву) аб пе­ра­мя­шчэн­ні эша­ло­наў, аб час­цях, аб мес­цах зна­хо­джан­ня шта­боў. У 1943-м Ма­гі­лёў быў ты­ла­вым ра­ё­нам гру­пы ар­мій Цэнтр, тут раз­мя­шча­ла­ся шмат штаб­ных уста­ноў. І я лі­чу цу­дам, што тыя бяс­цэн­ныя звест­кі з 1943-1944 гг., не­вя­ліч­кія ліс­точ­кі, спі­са­ныя алоў­кам, за­раз зна­хо­дзяц­ца ў ма­іх ру­ках. Да­рэ­чы, на­сі­ла іх пар­ты­за­нам мая це­шча — Лю­боў Мі­хай­лаў­на. На пад­ста­ве гэ­тых да­ку­мен­таў, я мяр­кую, бу­дзе не так цяж­ка ад­на­віць кар­ці­ну тых дзён. Там ёсць ім­ёны пад­поль­шчы­каў, іх мя­нуш­кі, ін­фар­ма­цыя аб тым, хто чым зай­маў­ся. У тым лі­ку і свед­чан­ні аб здрад­ні­ках, якія да­па­ма­га­лі аку­пан­там.

Дняп­роў­скі ру­беж —
гэ­та не толь­кі
аба­ро­на Ма­гі­лё­ва

— Асаб­лі­ва ці­ка­вым для мя­не заста­ец­ца 1941 год. Ня­гле­дзя­чы на тое, што аб па­чат­ку вай­ны на­пі­са­на шмат, мы толь­кі на чвэрць ве­да­ем пра тое, што на­са­мрэч ад­бы­ва­ла­ся ў пер­шыя ме­ся­цы вай­ны ў Ма­гі­лё­ве. Асаб­лі­ва ў да­чы­нен­ні да мір­ных жы­ха­роў. Ка­лі нем­цы ўзя­лі го­рад, на пра­ця­гу не­каль­кіх ме­ся­цаў тут пра­во­дзі­лі­ся кар­ныя апе­ра­цыі. У асноў­ным лю­та­ва­лі па­лі­цэй­ская жан­дар­ме­рыя і ўкра­ін­скія на­цы­я­на­ліс­ты. Бе­ла­рус­кія з'я­ві­лі­ся паз­ней — у 1942 го­дзе.

— Сцэ­на­рый, які быў на­пі­са­ны Аляк­се­ем Ду­да­ра­вым да філь­ма «Дняп­роў­скі ру­беж» — пра аба­ро­ну Ма­гі­лё­ва, вы­клі­каў кры­ты­ку з ва­ша­га бо­ку. Ча­му?

— Тое, што зра­біў Ду­да­раў, — доб­рае мас­тац­кае па­лат­но, якое мож­на з ад­ноль­ка­вым пос­пе­хам ад­нес­ці да лю­бо­га го­ра­да кра­і­ны. Гіс­та­рыч­ных ля­паў і не­дак­лад­нас­цяў там шмат. Да­стат­ко­ва та­го, што ён на­зы­вае Дняп­роў­скім ру­бя­жом не­па­срэд­на аба­ро­ну Ма­гі­лё­ва, ха­ця гэ­тую наз­ву меў увесь учас­так аба­ро­ны ад Ор­шы ў Ві­цеб­скай воб­лас­ці да Ло­е­ва — у Го­мель­скай. Я на­пі­саў кры­тыч­ную рэ­цэн­зію на­конт яго ін­тэр­прэ­та­цыі, але яна за­ста­ла­ся без ад­ка­зу.

На­пя­рэ­дад­ні зды­мак у го­рад пры­яз­джаў рэ­жы­сёр Дзя­ніс Сквар­цоў, і я па­каз­ваў яму ста­рыя ку­точ­кі го­ра­да, дзе яшчэ за­ха­ваў­ся той ка­ла­рыт. Але ён па­лі­чыў іх не­па­ды­хо­дзя­чы­мі, і фільм пра Ма­гі­лёў зды­ма­лі ў Грод­не, Баб­руй­ску, Бы­ха­ве. Але тая ары­гі­наль­ная кар­та аба­ро­ны Ма­гі­лё­ва, якая час ад ча­су з'яў­ля­ец­ца на эк­ра­не, — спра­ва рук на­ша­га по­шу­ка­ва­га атра­да. Ме­на­ві­та мы яе ўдак­лад­ні­лі. Я яе па­да­рыў Дзя­ні­су пад­час су­стрэ­чы. На­огул мы за­ста­ва­лі­ся з ім на су­вя­зі на пра­ця­гу зды­мак уся­го філь­ма, а знач­ная част­ка тэкс­ту, які гу­чыць за кад­рам, на­пі­са­на мной.

Ха­це­ла­ся б зняць са­праўд­ны фільм пра аба­ро­ну Ма­гі­лё­ва. І каб там іш­ла раз­мо­ва не толь­кі пра Буй­ніц­кае по­ле, але і пра ін­шыя плац­дар­мы па Мін­скай, Шкло­ўскай ша­шы, у ра­ё­не За­дняп­роўя. Там так­са­ма ха­па­ла пры­кла­даў муж­нас­ці і ге­ра­із­му са­вец­кіх сал­дат.

У мо­ры я на­ву­чыў­ся
лю­біць Ра­дзі­му

— У Ма­гі­лё­ве вас ве­да­юць як доб­ра­га экс­пер­та па ва­ен­най і ін­шай гіс­та­рыч­най тэ­ма­ты­цы, але спа­чат­ку бы­ло мо­ра. І свае пер­шыя пуб­лі­ка­цыі вы пры­свя­ча­лі не вай­не, а ме­на­ві­та гэ­тай сты­хіі. Як ад­бы­ло­ся, што з ча­сам ці­ка­васць да гіс­то­рыі род­на­га краю пе­ра­маг­ла «мар­скі ін­та­рэс»?

— Са­праў­ды, у 15 га­доў я, ахоп­ле­ны ра­ман­ты­кай, па­ехаў шу­каць шчас­ця ў Ка­лі­нінг­рад, дзе па­сту­піў на штур­ман­скі фа­куль­тэт «ма­ра­ход­кі». Мне па­шчас­ці­ла пра­хо­дзіць ста­жы­роў­ку на «Кру­зен-
ш­тэр­не». Гэ­та са­мы вя­лі­кі па­рус­ны ча­ты­рох­мач­та­вы барк. Пас­ля 1-га го­да ву­чо­бы ўвесь наш курс (120 ча­ла­век) ад­пра­віў­ся на ім з Ры­гі ў Се­ва­сто­паль ва­кол усёй Еў­ро­пы. Нель­га пе­ра­даць сло­ва­мі тыя ўра­жан­ні, якія я атры­маў пад­час пла­ван­ня. Я за­піс­ваў іх у свой вя­лі­кі на­тат­нік, але, на жаль, ён згу­біў­ся. І, што са­мае ці­ка­вае, там, у мо­ры, за ты­ся­чы кі­ла­мет­раў ад до­му, я ўпер­шы­ню па-са­праўд­на­му зра­зу­меў, што зна­чыць для мя­не Ра­дзі­ма.

— Ка­лі пра­ца­ва­лі ў спец­шко­ле для цяж­кіх пад­лет­каў, хут­ка зна­хо­дзі­лі па­ра­зу­мен­не з вы­ха­ван­ца­мі?

— Ска­жу без ліш­няй сціп­лас­ці — так, бо я ў свой час прай­шоў вель­мі па­доб­ны шлях і доб­ра ра­зу­меў юных пра­ва­па­ру­шаль­ні­каў. Але ма­ла хто з іх стаў на пра­віль­ны шлях. Ме­на­ві­та з імі па­чы­наў зай­мац­ца края­знаў­чай пра­цай, якая по­тым пе­ра­рас­ла ў по­шу­ка­вую.

— За той час, які вы зай­ма­е­це­ся по­шу­кам, не да­во­дзі­ла­ся «пе­ра­піс­ваць гіс­то­рыю»?

— Гэ­та­га ра­біць на­огул нель­га. Гіс­то­рыя, якая скла­да­ла­ся ў 60-70 га­ды мі­ну­ла­га ста­год­дзя, ба­зі­ра­ва­ла­ся на ідэа­ло­гіі кра­і­ны і ўспа­мі­нах фран­та­ві­коў. У кож­на­га бы­ла свая вай­на. Сал­дат ба­чыў пе­рад са­бой той ка­ва­лак по­ля, які аба­ра­няў. Толь­кі пра яго ён і мог рас­ка­заць. А ідэа­ло­гія ўсё гэ­та аб­агуль­ня­ла. Та­ды ка­за­лі, што не за­ха­ва­лі­ся да­ку­мен­ты. Гэ­та хлус­ня. Я пры­вёз з Па­доль­ска­га ар­хі­ва больш за ты­ся­чу ары­гі­наль­ных да­ку­мен­таў па аба­ро­не рэ­гі­ё­на. Ця­пер на­ша за­да­ча — зы­хо­дзя­чы з да­ку­мен­таў, па­ка­заць, як усё бы­ло. І ка­лі гэ­тыя фак­ты су­па­да­юць з ус­па­мі­на­мі ве­тэ­ра­наў, ёсць маг­чы­масць уба­чыць рэ­аль­ную кар­ці­ну. Але, каб яна бы­ла на­са­мрэч дак­лад­най, трэ­ба яшчэ пра­ана­лі­за­ваць і ня­мец­кія ар­хі­вы. Яны так­са­ма для нас пры­ад­кры­ва­юц­ца. Мая кні­га «1941 год: па­ла­ю­чыя ру­бя­жы Дняп­ра і Со­жа» вый­шла 3 га­ды та­му, але ўжо за­раз у мя­не ёсць маг­чы­масць на 50% пе­ра­пра­ца­ваць і да­поў­ніць гэ­тае вы­дан­не.

На­прык­лад, заў­сё­ды лі­чы­ла­ся, што ў аба­ро­не Ма­гі­лё­ва пры­ма­ла ўдзел ад­на 172-я страл­ко­вая ды­ві­зія. Гэ­та ка­ля 15-16 ты­сяч ча­ла­век. На са­мой спра­ве, ка­лі мы толь­кі па­ча­лі ана­лі­за­ваць тыя па­дзеі, ад­ра­зу «вы­плы­лі» два ве­лі­зар­ныя злу­чэн­ні. Гэ­та 110-я страл­ко­вая ды­ві­зія з Ту­лы, асоб­ныя час­ці якой у час аба­ро­ны пе­ра­да­ва­лі­ся 172-й ды­ві­зіі. А ў 2004 го­дзе мы ўпэў­ні­лі­ся ў тым, што тут ва­я­ваў яшчэ 20-ы ме­ха­ні­за­ва­ны кор­пус — гэ­та не менш за 15 ты­сяч ча­ла­век. Ма­гі­лёў і яго ва­ко­лі­цы аба­ра­ня­ла больш за 50 ты­сяч ча­ла­век, без улі­ку ба­таль­ё­наў на­род­на­га апа­л-
чэн­ня. Ні­хто не ча­каў, што нем­цы так хут­ка дой­дуць да Дняп­ра. Гэ­та ўсё па­мыл­кі ка­ман­да­ван­ня шта­ба За­ход­ня­га фрон­ту, пер­шы склад яко­га за­гі­нуў на шля­ху да Дняп­ра, і Ге­не­раль­на­га шта­ба Чыр­во­най Ар­міі. На­ват Мінск быў зда­дзе­ны без су­пра­ціў­лен­ня. Амаль без ба­ёў во­раг імк­лі­ва фар­сі­ра­ваў Днепр і на ўчаст­ку ад Шкло­ва да Бы­ха­ва. Толь­кі Ма­гі­лёў на гэ­тым ру­бя­жы тры­маў­ся 23 дні і быў узя­ты цал­кам 26 лі­пе­ня.

За­ха­ва­лі­ся ня­мец­кія па­цвяр­джэн­ні бяз­мер­най муж­нас­ці на­шых сал­дат. Яны так і пі­са­лі: «Гэ­та фа­на­ты, вар'­я­ты, якія ідуць на смерць, ве­да­ю­чы, што ў іх ня­ма ні­я­кіх шан­цаў на пе­ра­мо­гу». Нем­цы ўзя­лі Сма­ленск, а Ма­гі­лёў усё яшчэ тры­маў­ся, і во­ра­гу пры­хо­дзі­ла­ся ва­я­ваць з агляд­кай на яго. Нем­цы ба­я­лі­ся контр­уда­ру. І не­бес­пад­стаў­на. У 1941-м у нас бы­лі не толь­кі па­ра­жэн­ні, як ду­ма­юць не­ка­то­рыя, але і не­вя­лі­кія пе­ра­мо­гі. На ней­кі час са­вец­кім пад­раз­дзя­лен­ням уда­ло­ся ад­біць Жло­бін і Ра­га­чоў.

— Вы пры­свя­ці­лі сваё жыц­цё та­му, каб да­ве­дац­ца праў­ду пра вай­ну і рас­ка­заць яе. Не ўзні­ка­ла ў вас дум­кі на­конт ка­рыс­ці та­кой пра­цы: ці трэ­ба яна на­огул ка­мусь­ці?

— Гэ­тае пы­тан­не я за­даю са­бе кож­ны раз, ка­лі са­джу­ся пі­саць чар­го­вую кні­гу. Усе яны, на­коль­кі ве­даю, не пы­ляц­ца на па­лі­цах. Збор­ні­кі эк­скур­сій пра­цу­юць, па «Дняп­роў­скім ру­бя­жы» зня­ты фільм. З да­па­мо­гай гэ­тых кніг пра­вод­зяц­ца роз­ныя кон­кур­сы і вік­та­ры­ны. А коль­кі да­во­дзіц­ца чуць доб­рых слоў ад род­ных тых за­гі­ну­лых, ім­ёны якіх мы ўста­на­ві­лі. Ня­даў­на звяр­ну­ла­ся ад­на жан­чы­на з прось­бай, каб я знай­шоў хоць што-не­будзь пра яе баць­ку. Ка­лі я ска­заў, што яго астан­кі знай­шлі сма­лен­скія по­шу­ка­ві­кі і пе­ра­па­ха­ва­лі, яна за­кры­ла твар ру­ка­мі і доў­га пла­ка­ла. Ду­маю, да гэ­та­га да­даць ня­ма ча­го...

Нэ­лі ЗІ­ГУ­ЛЯ