Матрос з роду Глебкаў

У па­мяць аб сы­не, рас­стра­ля­ным за ўдзел у Кранш­тац­кім паў­стан­ні, баць­ка па­ста­віў кап­лі­цу

Пра лёс свай­го зем­ля­ка, тра­гіч­ны і ге­ра­іч­ны ад­на­ча­со­ва, я ўпер­шы­ню да­ве­даў­ся з кні­гі гіс­то­ры­ка Эду­ар­да Кар­ні­ло­ві­ча «Ім­ёны з не­быц­ця». Ад­ра­зу ж па­тэ­ле­фа­на­ваў свай­му ко­ліш­ня­му ад­на­клас­ні­ку Ко­лю Ту­ру, які за­стаў­ся пра­ца­ваць аг­ра­но­мам у род­ных мяс­ці­нах, ця­пер, на­ту­раль­на, на пен­сіі і на­да­лей жы­ве ў сва­ім За­дво­ры, а яно по­бач з вёс­кай Ха­ро­сі­ца, дзе на­ра­дзіў­ся, га­да­ваў­ся і ад­куль ру­шыў у да­лё­кі свет ге­рой гэ­тай на­тат­кі Ці­ма­фей Глеб­ка. Рас­ка­заў пра яго, спы­таў, ці ве­дае ён штось­ці пра гэ­та­га ча­ла­ве­ка. Ка­жа, што смут­на штось­ці пры­гад­вае, але больш дак­лад­на па­абя­цаў рас­пы­таць у лю­дзей ста­рэй­шых. А яшчэ я ў яго спы­таў пра кап­ліч­ку, што ста­іць ля да­ро­гі па­між За­дво­рам і Ха­ро­сі­цай. Ко­ля ад­ка­заў, што яе да­гля­да­юць лю­дзі, але, у го­нар ка­го яна збу­да­ва­на, ён не ве­даў. Я спы­таў та­му, што смут­на ўзга­даў, што ко­лісь мой баць­ка рас­каз­ваў, што яна па­бу­да­ва­на ў го­нар мат­ро­са, які ні­бы­та за­гі­нуў на вай­не. Зрэш­ты, дэ­та­ляў той раз­мо­вы мая па­мяць не збе­раг­ла, але што га­вор­ка да­ты­чы­ла ва­ен­на­га ма­ра­ка, гэ­та я доб­ра за­пом­ніў...

У той са­мы дзень Ко­ля мне ад­зва­ніў, па­ве­да­міў, што раз­маў­ляў са ста­ра­жы­лам, які па­цвер­дзіў, што мат­рос той быў з ро­ду Глеб­каў, а ка­лі баць­ка да­ве­даў­ся пра яго­ную смерць, то і вы­ра­шыў у яго па­мяць збу­да­ваць кап­лі­цу, дзе­ля ча­го пра­даў морг зям­лі. Ця­пер яе да­гля­да­юць сем'і двух бра­тоў Глеб­каў, адзін з якіх пра­цуе жы­вё­ла­во­дам, а дру­гі ша­фё­рам. Але жы­вуць яны ў вёс­цы Пад­ка­соўе, і як звя­зац­ца з імі, Тур не ве­даў. Та­ды я па­тэ­ле­фа­на­ваў свай­му зна­ё­ма­му заа­тэх­ні­ку на пен­сіі Жо­лі­ку Вік­та­ру, які мне да­па­мог скан­так­та­вац­ца з Глеб­ка­мі. Больш за тое, што ўжо ве­даў я, яны мне ма­ла ска­за­лі, як і іх­ні баць­ка, ча­ла­век са­ста­рэ­лы. Пра Ціш­ку і яны, і Мі­ко­лаў зна­ё­мы рас­каз­ва­лі як пра над­звы­чай дзейс­на­га і шмат у чым здоль­на­га, кем­лі­ва­га хлоп­ца, строй­на­га, пры­го­жа­га, пры­ваб­на­га для дзяў­чат. А як у яго склаў­ся лёс — ні­хто не ве­дае. І фо­та­здым­ка на па­мяць ён не па­кі­нуў, не за­ста­ло­ся ў ро­дзі­чаў ні Ціш­ка­ва­га, ні яго­на­га баць­кі, які бу­да­ваў кап­лі­цу. Так што адзі­ная ві­доч­ная па­мяць — гэ­тае до­сыць зграб­нае збу­да­ван­не, якое вы­свеч­вае бе­ліз­ною, асаб­лі­ва вы­раз­най у вяс­но­ва-лет­нія дні па­ся­род зя­лё­най па­шы.

Слу­жыў Глеб­ка на Бал­ты­цы ў мар­ской крэ­пас­ці Све­а­борг не­па­да­лё­ку ад Голь­сін­фор­са. Да­ку­мен­ты Цэнт­раль­на­га ар­хі­ва ва­ен­на-мар­ско­га фло­ту Ра­сіі свед­чаць:

«Глеб­ка Ці­ма­фей Лу­кіч на­ра­дзіў­ся 22 сту­дзе­ня 1881 го­да ў вёс­цы Ха­ро­сі­ца Ня­гне­віц­кай во­лас­ці На­ва­груд­ска­га па­ве­та. 13 снеж­ня 1902 го­да за­лі­ча­ны на­ва­бран­цам у 20 флоц­кі экі­паж. 31 кра­са­ві­ка 1903 — мат­рос 2 стац­ці крэй­се­ра «Ге­не­рал-Ад­мі­рал». З 1904 го­да пла­ваў на па­ра­хо­дзе «Іль­мень». З 1 сту­дзе­ня 1906 го­да пе­ра­ве­дзе­ны ў ка­ча­га­ры І стац­ці.
1 кра­са­ві­ка 1906 го­да на­зна­ча­ны ў ка­ча­гар­ныя ква­тэр­май­стры».

З гэ­та­га да­ку­мен­та ві­даць, што ў Ці­ма­фея бы­лі і па­вы­шэн­ні, і па­ні­жэн­ні, але на чац­вёр­тым го­дзе мар­ской служ­бы яму пры­свой­ва­ец­ца унтэр-афі­цэр­скае зван­не.

Па­дзе­яй, якая іс­тот­на паў­плы­ва­ла на мат­ро­са, з'я­ві­ла­ся «кры­ва­вая ня­дзе­ля» ў Пе­цяр­бур­гу, пад­час якой бы­ла рас­стра­ля­на вой­ска­мі ве­ра лю­дзей у ца­ра: яна ўска­лых­ну­ла не толь­кі ста­лі­цу, але ў той ці ін­шай ме­ры і ўсю Ра­сій­скую ім­пе­рыю. У кранш­тац­кія ка­зар­мы час­та па­ча­лі на­вед­вац­ца пад­поль­шчы­кі-рэ­ва­лю­цы­я­не­ры, якія агі­та­ва­лі за звяр­жэн­не ца­ра, пе­ра­да­чу зям­лі та­му, хто яе апра­цоў­вае, за дэ­ма­кра­тыч­ныя сва­бо­ды. Усё гэ­та бы­ло бліз­кім і зра­зу­ме­лым на­ша­му зем­ля­ку, і ён пад уплы­вам баль­ша­ві­коў усту­піў у Кранш­тац­кую вай­ско­вую ар­га­ні­за­цыю РСДРП.

19 лі­пе­ня 1906 го­да ў адзі­нац­цаць га­дзін ве­ча­ра пра­гу­чаў сіг­нал да паў­стан­ня ў Кранш­та­це. Па­ча­лі­ся ўзбро­е­ныя су­тык­нен­ні, з'я­ві­лі­ся па­ра­не­ныя і за­бі­тыя. Ці­ма­фей Глеб­ка, ра­зам са сва­і­мі зем­ля­ка­мі-бе­ла­ру­са­мі, быў ся­род са­мых ра­шу­чых і ад­чай­ных.

Але ня­ўзгод­не­насць дзе­ян­няў, не­да­стат­ко­вая пад­рых­тоў­ка, дэз­ар­га­ні­за­цыя, ды пад­ступ­ная дзей­насць пра­ва­ка­та­раў, якія вы­да­лі ўла­дам звест­кі пра тэр­мін паў­стан­ня, — усё гэ­та па­спры­я­ла та­му, што за­га­дзя пад­рых­та­ва­ныя цар­скія вой­скі ўжо на на­ступ­ны дзень за­ду­шы­лі за­ка­лот. Пра яго ма­са­васць свед­чыць тое, што бы­ло арыш­та­ва­на больш як дзвес­це ты­сяч рэ­ва­лю­цы­я­не­раў. Па­во­дзі­ны Ці­ма­фея Глеб­кі пад арыш­там свед­чаць пра тое, што пе­рад на­мі са­праў­ды муж­ны, ду­хоў­на ня­злом­ны ча­ла­век, які ве­рыць у спра­вяд­лі­ваць зма­гар­на­га шля­ху, на які ён стаў. Вось адзін з яго ліс­тоў, ад­ра­са­ва­ных род­ным у Ха­ро­сі­цу:

«Да­ра­гія баць­кі, та­та, ма­ма, бра­ты і сёст­ры!

Да­руй­це мне мой учы­нак, ка­лі вы яго па­лі­чы­це зла­чын­ствам, але я яго зла­чын­ствам не лі­чу. Вы ве­да­е­це, якім я быў да па­ступ­лен­ня на служ­бу. Як вам вя­до­ма, аб­вяр­гаў лад іс­ну­ю­ча­га па­рад­ку ў Ра­сіі. Па­сту­піў на служ­бу і хут­ка да­лу­чыў­ся да лю­дзей, што зма­га­лі­ся за сва­бо­ду. Слу­жыў я, вам не­вя­до­ма як, але лю­дзі, што мя­не ве­да­юць, доб­ра пра мя­не ад­за­вуц­ца...

Як вам вя­до­ма, ва­ен­ныя па­ча­лі вы­сту­паць у пад­трым­ку на­ро­да. Гэ­та бы­ло ўжо ў мно­гіх га­ра­дах — іх рас­стрэль­ва­лі. І вось з 19 па 20 лі­пе­ня вы­сту­піў наш Кранш­тат. Але тут здра­дзі­лі свае та­ва­ры­шы, якія на апош­нім схо­дзе да­лі брац­кі па­ца­лу­нак і па­ціс­ну­лі ру­ку, але яны здра­дзі­лі і за­ста­лі­ся вер­ны­мі сва­ім ка­там. Гэ­та — Ені­сей­скі полк. Але, ха­ця мно­гія з нас па­цяр­пе­лі, мы вы­ка­на­лі тое, што на нас бы­ло ўскла­дзе­на. Мы вы­сту­пі­лі без зброі, ду­ма­лі за­ва­ло­даць ёю, але атры­ма­ла­ся ня­ўда­ча... Так, за­гі­ну­лі лю­дзі і ця­пер гі­нуць. Але я спа­дзя­ю­ся, што пас­ля нас ня­доў­га за­ста­нец­ца па­на­ваць гэ­тым дра­пеж­ным звя­рам — ца­ру і яго па­ма­га­тым.

Да­ра­гія баць­кі! Ёсць пры­маў­ка: за ца­ром служ­ба, за Бо­гам ма­літ­ва не зні­ка­юць. Але гэ­та на­ад­ва­рот: гі­не ма­ла­дое жыц­цё. Бы­вай­це, баць­ка і ма­ці. Сын ваш Ці­ма­фей, па­мёр­шы ў 25 га­доў, спа­кой­на ча­кае са­бе смер­ці. Да­руй­це, што ра­ней не пі­саў пісь­мы: не пі­саў та­му, што вы ў ча­кан­ні ма­ёй смер­ці тур­ба­ва­лі­ся б.

Я ду­маю, што, як вы да­ве­да­е­це­ся пад­ра­бяз­нас­ці май­го жыц­ця і які я быў, не бу­дзе­це мя­не аб­ві­на­вач­ваць. Бы­вай­це!..

Сын ваш Ці­ма­фей Глеб­ка».

У ліс­це да сва­іх бра­тоў, Аў­ксен­ція і Іва­на, ён па­ве­да­міў: «Я пры­га­во­ра­ны да смер­ці за на­ступ­нае: за вы­пра­цоў­ку пла­на паў­стан­ня, за рас­паў­сюдж­ван­не ся­род вой­скаў лі­та­ра­ту­ры і як ар­га­ні­за­тар уз­бро­е­на­га паў­стан­ня ў Кранш­та­це... Я спа­дзя­ю­ся, што вы не за­бу­дзе­це­ся на бра­та, які ах­вя­ра­ваў са­бою за сва­іх сяб­роў».

Два ме­ся­цы за­ва­да­та­ры і ўдзель­ні­кі паў­стан­ня бы­лі ў тур­ме. 17 ве­рас­ня Ва­ен­ны суд пад стар­шын­ствам ге­не­рал-ма­ё­ра Та­ма­шэ­ві­ча, так­са­ма, ма­быць, бе­ла­ру­са, пры­га­ва­рыў 19 мат­ро­саў да смер­ці. Ся­род іх бы­лі трое бе­ла­ру­саў: Ці­ма­фей Глеб­ка, Ра­дзі­вон Ка­рот­чык і Емяль­ян Ля­шук.

Праз ча­ты­ры дні ад­бы­ло­ся па­ка­ран­не. Вось як за­на­та­ваў гэ­тую тра­гіч­ную па­дзею ві­да­воч­ца: «...Цём­ная, не­ру­хо­мая ма­са лю­дзей, за­сты­лая ў ча­кан­ні. Але асу­джа­ныя бы­лі спа­кой­ныя. На іх тва­рах, ледзь асвет­ле­ных аг­нём, не бы­ло ні стра­ху, ні су­мнен­няў у пра­ва­це сва­ёй спра­вы. Яны муж­на ча­ка­лі та­го, што па­він­на бы­ло ад­быц­ца».

Па-лет­ня­му адзе­тых асу­джа­ных пад­вя­лі да на­цяг­ну­та­га ка­на­та, па­ста­ві­лі ў адзін шэ­раг. За імі «на ўся­кі вы­па­дак» вы­ста­ві­лі ро­ту гвар­дзей­скіх еге­раў і ку­ля­мё­ты. Толь­кі па­ча­лі чы­таць пры­суд, як зня­во­ле­ныя, са­браў­шы­ся з сі­ла­мі, за­спя­ва­лі: «Мы жерт­вою пали в борь­бе ро­ко­вой...»

— Ро­та, плі, — ска­ман­да­ваў афі­цэр.

За­бі­тых па­кла­лі ў мя­хі, па­гру­зі­лі на па­ра­ход і вы­вез­лі ў ад­кры­тае мо­ра. І там, пры­вя­заў­шы ця­жар, вы­кі­ну­лі за борт.

Жорст­кая рас­пра­ва над ма­ра­ка­мі ўска­лых­ну­ла сум­лен­ных лю­дзей Ра­сіі, ма­ра­коў Бал­ты­кі. Вя­до­мы пісь­мен­нік А. С. Но­ві­каў-Пры­бой ад­ра­зу ж на­пі­саў апа­вя­дан­не «Бой­ня», а па­эт Рыў­кін пес­ню «Мо­ре в ярости сто­на­ло».

Зда­ва­ла­ся б, та­кую ге­ра­іч­ную і муж­ную асо­бу, якой, бяс­спрэч­на, быў Ці­ма­фей Глеб­ка, па­він­ны з асаб­лі­вай па­ша­най і го­на­рам ша­на­ваць у яго на ра­дзі­ме, най­перш у шко­ле, дзе яго­ны ўчы­нак і смерць маг­лі б, асаб­лі­ва ў са­вец­кія ча­сы, быць на­гляд­ным пры­кла­дам да вы­ву­чэн­ня гіс­то­рыі, па­дзей пер­шай ра­сій­скай рэ­ва­лю­цыі 1905—1906 га­доў. Але нам, вуч­ням, пра гэ­та­га муж­на­га ча­ла­ве­ка ні­хто і сло­вам не ска­заў ні на ўро­ках гіс­то­рыі, ні пры ін­шай на­го­дзе. Больш за тое, ледзь не раз­бу­ры­лі кап­ліч­ку. Іні­цы­я­та­рам вы­сту­піў не абы-хто, а ка­му­ніст, стар­шы­ня мяс­цо­ва­га кал­га­са. Ні­чо­га дак­лад­на не ка­жу­чы, па якой па­трэ­бе, за­га­даў трак­та­рыс­ту ехаць услед за ім у Ха­ро­сі­цу. Сам на лег­ка­ві­ку па­ехаў па­пе­ра­дзе і спы­ніў­ся ля кап­ліч­кі. За­га­даў Іва­ну за­ча­піць трос за на­вер­ша і ад­ра­зу звяр­нуць крыж, а по­тым па­спра­ба­ваць раз­бу­рыць і кап­лі­цу. Ды не­ча­ка­на на­ткнуў­ся на ра­шу­чы су­пра­ціў:

— Не-а, ка­лі сам та­кі ака­ян­ны, то бя­ры­ся за ры­ча­гі і што хо­чаш ра­бі! А мне ле­пей хай ру­кі ад­сох­нуць, каб я ра­біў та­кое!..

На гэ­тым усё і скон­чы­ла­ся. Ад­на­го лю­дзі згад­ва­юць доб­рым сло­вам, а дру­гі ў люд­ской па­мя­ці аб­ня­слаў­ле­ны. А кап­лі­ца ста­іць і сён­ня.

Яў­ген ЛЕЦ­КА