Лыж­ка за ха­ля­вай, а ві­дэ­лец — на ста­ле

Ві­дэ­лец — зда­ва­ла­ся б, вель­мі прос­ты ста­ло­вы пры­бор, тэх­на­ла­гіч­на на­ват пра­сцей­шы за лыж­ку. Але па­куль ён за­няў сваё мес­ца на ста­ле, прай­шло вель­мі шмат ча­су — і гэ­та з-за за­ба­бо­наў і стэ­рэа­ты­паў ма­са­вай свя­до­мас­ці.

Ві­дэ­лец вы­ка­рыс­тоў­ва­лі яшчэ ста­ра­жыт­ныя грэ­кі і рым­ля­не, пра што свед­чыць мност­ва ар­хеа­ла­гіч­ных зна­хо­дак. Ён на­ват згад­ва­ец­ца ў Біб­ліі (кні­га Са­му­э­ля, 2:13). Але на­па­чат­ку ён не быў ін­ды­ві­ду­аль­най пры­ла­дай для ежы, а вы­ка­рыс­тоў­ваў­ся на кух­ні для рас­клад­ван­ня па­пя­рэд­не на­рэ­за­ных ка­вал­каў мя­са па та­лер­ках. Най­больш рас­паў­сю­джа­ным ві­дэ­лец быў на Бліз­кім Ус­хо­дзе, у тым лі­ку у Ві­зан­тыі, і ме­на­ві­та там ім па­ча­лі ка­рыс­тац­ца па­асоб­ку. Доў­гі час ві­дэль­цы ме­лі два доў­гія і пра­мыя зуб­цы — даў­жэй­шыя за трон­кі (час­цей за ўсё, кас­ця­ныя). За­ход­няя Еў­ро­па (не ка­жу­чы пра Ус­ход­нюю і Паў­ноч­ную), дзе з на­ды­хо­дам ся­рэд­ніх вя­коў ад­быў­ся пэў­ны рэ­грэс у тэх­на­ло­гі­ях і по­бы­це, та­кой рас­ко­шы ўсё ж не ве­да­ла.

Ві­зан­тый­ская прын­цэ­са Ма­рыя Ар­гі­ра, якая ў са­мым па­чат­ку ХІ ста­год­дзя вый­шла за­муж за до­жа Ве­не­цыі, пры­вез­ла з са­бой ві­дэль­цы. «Паль­ца­мі да ежы не да­ты­ка­ла­ся, а пры­му­ша­ла еў­ну­хаў на­ра­заць яе на ма­лень­кія ка­ва­лач­кі. Яна пад­чап­ля­ла іх ад­мыс­ло­вай за­ла­той пры­ла­дай з дву­ма зуб­ца­мі і кла­ла ў рот», — апіс­ваў ус­ход­няе дзі­ва свя­ты Пётр Да­мі­я­ні. Ад­нак спа­чат­ку ві­дэль­цы бы­лі ўспры­ня­ты вель­мі не­га­тыў­на, асаб­лі­ва ка­та­ліц­кай царк­вой. Маг­чы­ма, та­му, што на­гад­ва­лі ві­лы — ста­лы іка­на­гра­фіч­ны ат­ры­бут ша­та­на. На­ват заў­час­ную смерць прын­цэ­сы тлу­ма­чы­лі ка­рай Бо­жай за гра­хоў­ны ві­дэ­лец. Тым не менш ме­на­ві­та Іта­лія, чые кан­так­ты з Ві­зан­ты­яй бы­лі най­больш тры­ва­лы­мі, па­сту­по­ва ста­ла пер­шай за­ход­не­еў­ра­пей­скай кра­і­най, у якой ві­дэ­лец стаў звык­лым прад­ме­там по­бы­ту. Але амаль паў­ты­ся­ча­год­дзя за ме­жа­мі Апе­нін­ска­га паў­вост­ра­ва ім прак­тыч­на не ка­рыс­та­лі­ся.

З Іта­ліі ві­дэ­лец тра­піў і ў Рэч Па­спа­лі­тую. Лі­чыц­ца, што пры­вез­ла яго да нас Бо­на Сфор­ца

, жон­ка ка­ра­ля Жы­гі­мон­та Ста­ро­га, ра­зам са сва­ім італь­ян­скім па­са­гам (1518 год). А ўжо ад ка­ра­леў­ска­га два­ра мо­ду па­сту­по­ва пе­ра­ня­ла арыс­та­кра­тыя. Лі­чыц­ца, што ме­на­ві­та Поль­шча і Літ­ва зра­бі­лі­ся дру­гім пас­ля Іта­ліі цэнт­рам ві­дэль­ца­вай мо­ды. На­ват у Фран­цыю ві­дэ­лец быц­цам бы тра­піў з на­шых кра­ёў: кур'­ёз­ны ка­роль поль­скі Ген­рых Ва­луа, які пра­ся­дзеў на тро­не ўся­го не­каль­кі ме­ся­цаў, а по­тым уцёк да­до­му ў Па­рыж (1574 год), ні­чо­га не ўпа­да­баў у сва­іх ча­со­вых «вар­вар­скіх» пад­да­ных, апроч ві­дэль­ца. Ка­лі ён стаў ка­ра­лём до­ма, ука­ра­ніў ві­дэ­лец і там.

У Анг­лію ві­дэ­лец тра­піў з Іта­ліі толь­кі на па­чат­ку XVІІ ста­год­дзя, і для яго за­ма­ца­ван­ня ў по­бы­це спат­рэ­бі­ла­ся не ад­но дзе­ся­ці­год­дзе. Пры­клад­на ад­на­ча­со­ва ві­дэ­лец стаў пры­выч­най пры­ла­дай і ў скан­ды­наў­скіх кра­і­нах. У гэ­ты са­мы час упер­шы­ню ўба­чы­лі яго і ў Ра­сіі. Пры­вез­ла яго ту­ды Ма­ры­на Мні­шак, жон­ка са­ма­зван­ца Іл­жэ­дзміт­рыя І. На вя­сел­лі Ма­ры­ны і са­ма­зван­ца ві­дэ­лец над­звы­чай­на ша­кі­ра­ваў рус­кае ба­яр­ства і ду­ха­вен­ства, як і ін­шыя за­ход­нія «вы­чва­рэн­ствы». А вось па­ля­кі да­гэ­туль га­на­рац­ца тым, што ады­гра­лі та­кую знач­ную ро­лю ў рас­паў­сюдж­ван­ні ві­дэль­ца па ўсёй Еў­ро­пе — ад Фран­цыі да Ра­сіі.

З «сар­мац­кіх» ча­соў за­ха­ва­ла­ся пры­каз­ка: «Лыж­ка за ха­ля­вай, а ві­дэ­лец — на ста­ле». Спра­ва ў тым, што лыж­ку дроб­ная шлях­та на­сі­ла з са­бой за ха­ля­вай бо­таў, а ві­дэль­цаў не ме­ла ўво­гу­ле, і толь­кі на рас­кош­ных ста­лах маг­на­таў, за якія яе клі­ка­лі пад­час сей­мі­каў, маг­ла іх уба­чыць. І тое не заўж­ды: аба­вяз­ко­вае за­бес­пя­чэн­не кож­на­га гос­ця на­жом і ві­дэль­цам пры ка­ра­леў­скім два­ры звяз­ва­юць толь­кі з ка­ра­лём Аў­гус­там ІІ (ся­рэ­дзі­на XVІІІ ста­год­дзя).

У XVІІІ ста­год­дзі ў Фран­цыі і Гер­ма­ніі ў ві­дэль­цаў з'я­ві­лі­ся 3 або на­ват 4 зуб­цы (як пры­ня­та і сён­ня), і іх ста­лі вы­гі­наць ду­гой, каб ві­дэль­цам бы­ло пра­сцей за­чэрп­ваць сып­кую ежу. Та­кая фор­ма до­сыць хут­ка рас­паў­сю­дзі­ла­ся і ў пры­ві­ле­я­ва­ных кла­саў Рэ­чы Па­спа­лі­тай. Для па­раў­на­н-
ня, у Анг­ліі да па­чат­ку ХІХ ста­год­дзя за­хоў­ва­лі­ся тра­ды­цый­ныя ві­дэль­цы з дву­ма доў­гі­мі зуб­ца­мі. Ну, а для ся­лян­скай боль­шас­ці Бе­ла­ру­сі ві­дэ­лец за­ста­ваў­ся не­вя­до­мым ледзь не да ся­рэ­дзі­ны ХХ ста­год­дзя, ка­лі ён шы­ро­ка рас­паў­сю­дзіў­ся дзя­ку­ю­чы вой­ску і гра­мад­ска­му хар­ча­ван­ню.

Алесь Белы