Мы працягваем друкаваць успаміны ветэрана айчыннай журналістыкі, члена Саюза пісьменнікаў Беларусі, былога супрацоўніка «Звязды» Міхаіла Шыманскага. Ён дзіця вайны, узнаўляючы са сваімі бацькамі, іншымі жыхарамі роднай вёскі Пешкі Бярозаўскага раёна многія падзеі, распавядае пра перажытае і не забытае ў час нямецкай акупацыі. Нам усім неабходна берагчы нашу гістарычную памяць, каб не паўтарылася страшнае.
Як толькі лета 1944 года ўвайшло ў сваю поўную сілу, мы на хутары Буда страцілі ўсякі супакой. Нясцерпна цягнулі нас да сябе нашы родныя Пешкі, дзе нарадзіліся і падраслі. Так хацелася хоць вокам зірнуць на нашу сядзібу, што там і як зараз. Прасіліся ў маці, каб дазволіла хоць коратка наведаць вёску.
— Дык няма ж нашых Пешак, — плакала маці. — Іх жа праклятыя немцы два разы палілі. Вы самі, дзетачкі, бачылі, як гарэла і ўся вёска, і наша хата. Цяпер там адны папялішчы, чаго ж хадзіць і глядзець на іх.
Мы — гэта чацвёра дзяцей у нашай сям’і: старэйшыя брат Коля і сястра Марыя, я, мне тады ішоў дзявяты годзік, і зусім маленькі брацік Васька. Куды там у вёску, калі навокал вельмі небяспечна, немцы часта праводзяць карныя аперацыі. Быў яшчэ адзін страх. Мясцовыя партызаны строга папярэдзілі пешкаўскіх пагарэльцаў, якія знайшлі прытулак у Будзе: «Нікому ў вашу вёску ні нагой, там вуліца замініравана».
Спачатку мы не верылі, маўляў, пужаюць людзей партызаны, каб не хадзілі далёка з хутара. Але мы ўсе памяталі страшнае: вясною ў вёсцы на міне падарваліся двое пешкаўцаў, Барыс Цімафеевіч і яго маленькі сын Жэнька Юдчыцы. А праз некаторы час там знайшоў сваю пагібель і немец — ехаў на матацыкле па вясковай вуліцы і наскочыў на міну.
Пешкаўцы ў Будзе разумелі: не жартуюць партызаны, калі забараняюць людзям хадзіць у сваю родную вёску. Ды не маглі мужыкі з гэтым змірыцца. І не хацелі, і папракаць іх за такое непаслушэнства не варта. Бо многа рознай работы было на здзічэлых сядзібах, на папялішчах. Мы ж добра ведалі: хутка прыйдуць нашы, а ў Пешках няма парадку. Трэба хутчэй расчышчаць руіны, рыхтаваць месцы, дзе паставіць новыя хаты, аднаўляць гаспадарку…
Вось і хадзілі самыя смелыя мужыкі ў свае Пешкі. Не па вуліцы, а прабіраліся сцяжынкамі, межамі, агародамі. Зусім не рызыкавалі, бо ведалі ў роднай вёсцы кожную мясцінку, кожны куточак. Наш бацька Мікалай Цімафеевіч хадзіў у Пешкі часцей за іншых. Бывала, толькі прачнёмся мы ў хаце Ладзіхі, а маці кажа: «Бацька ўжо пайшоў у Пешкі. Галодны, не захацеў пачакаць, калі прыгатую нейкую ежу».
Вяртаўся бацька з вёскі позна вечарам, стомлены і незадаволены. Сёрбаў з чыгунка рэдзенькі крупнік і бурчэў: «Работы на сядзібе — хоць разарвіся. Усё зарасло, многа рознага смецця, бітай цэглы. Так і ва ўсіх пагарэльцаў».
У той дзень бацька не пайшоў ў вёску. Маці сказала, што ў нас не засталося ніводнага зярнятка. Таму раніцай бацька запрог сваю Каштанку і паехаў у далёкую вёску да сваякоў. Яны абяцалі даць два пуды жыта. А сястра Марыя і я пайшлі на наш палетак палоць бульбу. Маці засталася ў хаце Ладзіхі — глядзела маленькага Ваську, клапацілася пра абед.
Некалькі радкоў бульбы мы прапалолі хутка. Дзень быў у самым разгары, ды такі сонечны, вясёлы — як і наш настрой. Вяртацца ў Буду нам яшчэ зусім рана, дый не хочацца, сумна глядзім на Пешкі, мо, убачым каго-небудзь. Дарэмна — там ні душы. За тры з паловай гады страшнай нямецкай акупацыі адзічэлі, зараслі нашы мілыя родныя Пешкі…
— Мо, заглянем у вёску, — нясмела прапаную сястры. — Хоць бы крыху паглядзець, што там цяпер, дзе раней стаялі хаты, клуні, хлявы. Напрасткі зусім блізка.
— Так, кіламетры паўтара, — адказвае сястра. — Ды хадзіць нам адным па вёсцы ніякавата, ці мала што.
— А можа, мы будзем не адны. Пэўна, сёння прыйшоў у вёску хто-небудзь з Буды ці з другіх хутароў. Дзень жа такі пагодлівы. А на сядзібах шмат рознай работы, людзі з-за гэтага вельмі перажываюць.
Сястра вагаецца. Мо, сапраўды варта зараз пабываць у вёсцы. Момант даволі спрыяльны, такога больш калі дачакаешся. Але хто ведае, чым можа для нас гэты момант абярнуцца. Насцярожвае поўная цішыня ў вёсцы. Мы стаім і «водзім» уважліва вачыма па густой зялёнай паласе, дзе стаялі раней Пешкі. Паласа месцамі «разрываецца» — значыць, там альбо папялішча, альбо пусты агарод, мы ўжо беспамылкова арыентуемся. Во ў адным месцы быццам чалавек…
— Можа і ёсць зараз у Пешках якія-небудзь людзі, — кажа сястра. — Пэўна ёсць, бачыш, у тым месцы нехта рухаецца. Пайшлі хутчэй туды, чаго тут стаяць і гадаць.
Ідзём паміж купінамі, выбіраемся на шырокі поплаў. Далей — глухі зарослы палетак. Вось і агароды, яны таксама зараслі і адзічэлі без людскіх клопатаў і рук. Нарэшце вясковая вуліца.
Канешне, цяпер, праз 78 гадоў не магу канкрэтна ўспомніць, пра што мы думалі, гутарылі тады абое, калі выйшлі на вуліцу спаленых Пешак.
Але некаторыя ўражанні засталіся ў маёй памяці назаўсёды, бо гэта самыя балючыя ўражанні ад сустрэчы з тым, што засталося ад роднай вёскі, — маёй калыскі, майго першага адкрыцця свету. Сястра запомніла куды больш з таго, што мы ўбачылі тады ў Пешках. Яна ж на тры гады старэйшая за мяне, а памяць у яе была — на добрую зайзрасць.
— Чаго такая вузкая вуліца? — здзіўлена пытаюся ў сястры. — Мо, не туды мы трапілі, мо, выйшлі на нейкі завулак.
— Ды не, гэта наша галоўная вуліца, у Пешках толькі адна такая, — цяжка ўздыхнула сястра.— А вузкая яна таму, што вельмі зарасла.
Вуліца больш нагадвала шырокую сцяжынку, якую з двух бакоў цесна абступілі шматлікае пустазелле, густая трава. Уся гэтая магутная прыродная сіла нестрымна цісне на вуліцу, не дае ёй ніякага прастору, ніякай волі. Мы стаім утрапёныя, бо нечакана сутыкнуліся з такой рэчаіснасцю, якая наводзіць сум, нуду, нават страх. Пазіраем навокал.
Ах, каб зараз убачыць каго-небудзь з пешкаўцаў. Тады нам адразу стане лягчэй, а так жах. Мы ж тут адны. Гатовы папракаць саміх сябе за тое, што самавольна пайшлі ў вёску. Трэба хутчэй адсюль выбірацца ды вяртацца ў Буду. Але ж цікавасць... Пастаянная дзіцячая цікавасць, яна і ў вайну жыла ў нашых розуме і сэрцах, часта «штурхала» на непрадуманыя ўчынкі, калі небяспечна рызыкавалі. Што тут сказаць, дзеці заўсёды ёсць дзеці.
— Пройдзем на нашу сядзібу, — прапануе сястра. — Хоць крыху паглядзім, што там. Адтуль хуценька пакрочым у Буду.
— Вядома, трэба ўбачыць сваю сядзібу, — адразу згаджаюся. — Нам жа вельмі карціць, як там наш агарод і наша вялікая старая груша…
— Так, браток, хаты ж нашай няма, дык хоць паглядзім на тое месца, дзе яна стаяла. Асцярожна пайшлі.
Мне боязна, але раблю адзін, другі крок на сярэдзіну вуліцы, і раптам мяне працінае такі страх, што спыняюся і баюся падняць нагу, каб ступіць далей. Міна! А што калі на гэтым самым месцы, куды мне зараз трэба ступіць, закладзены міны. Партызаны ж не гавораць нам, дзе менавіта ў Пешках замініраваны вуліцы. Не гавораць, і хто паставіў міны — яны ці немцы. Праўда, і дарослыя, і падлеткі ў Будзе не раз чулі ад партызанаў: цяпер можна так хітра замаскіраваць міну, што чалавек будзе стаяць побач з ёй і не заўважыць. Зробіць адзін крок, наступіць на міну — і ўсё, канец. Добра запомнілі мы тыя страхі ад партызанаў…
Прабіраемся да нашай сядзібы не вуліцай, а збоку яе праз густыя зараснікі. Іншы раз некалькі метраў пройдзем па краі агарода, які не так зарос, і тут ісці крыху лягчэй. Нарэшце з палёгкай уздыхаем — наша сядзіба, спыняемся і думаем, як нам быць далей. Мы ішлі па правым баку вуліцы, а наша сядзіба зараз ад нас злева.
— Трэба вуліцу пераходзіць, — заклапочана кажа сястра. — Дык гэта ж страшна. Адсюль жа мы нават не разгледзем і таго месца, дзе стаяла наша хата.
— Усяго толькі некалькі метраў праз вуліцу, — уздыхаю я. — Давай паглядзім на гэтае месца, мо, тут ёсць сляды людзей. Калі ёсць — значыць ходзяць пешкаўцы. Мо, і наш бацька тут пераходзіць вуліцу, тады нам не трэба баяцца…
Нагінаемся да самай зямлі, уважліва аглядаем той участак вуліцы, які не зарос. Тут пясок і любы след застаецца. Шарым вачыма па пяску, але ён не крануты.
— Не ходзяць у гэтым месцы людзі па вуліцы, — расчаравана кажа сястра. — Значыць баяцца.
— Як жа мы яе пяройдзем? — пытаюся ў сястры і насцярожана чакаю адказ.
— А ніяк, людзі не ходзяць — значыць нельга. Відаць небяспечна. Чаго ж мы папаўзем. Мо, у наступны раз нам пашанцуе. А зараз прысядзем на чыстую траву, адпачнём перад дарогай.
Над намі — высокі поўдзень. Чыстае неба, вясёлае яснае сонца, яно шчодра шле на зямлю сваё святло, цяпло, ласку.
І пад яго промнямі прывольна і спакойна ляжаць палі, лугі, лясы — усё наваколле каля Пешак. Толькі самотна, тужліва, пуста ў Пешках, іх жа няма, адны папялішчы.
А нам, здаецца, памеркнуў цудоўны дзень, бо не можам перайсці вуліцу, каб пабыць на родным падворку, да якога ну проста рукой падаць. Не можам выйсці на аселіцу, за якой шырокая канава, дзе водзіцца рыба. Не можам прытуліцца да нашай грушы-дзічкі, самай вялікай у вёсцы. Трапяткія пачуцці змяняюцца шчымліва-самотнымі. І мы разумеем, ад чаго: няма зараз у Пешках, на сядзібах, агародах, у садах, на вуліцы самага галоўнага — людзей. Толькі насцярожаная цішыня, страх адзіноцтва, смутак.
— Ну вось, убачылі нашу сядзібу, і то добра, на сэрцы спакойна, — кажа сястра. — У Буду пойдзем паплавамі, там ніхто ніякіх мін не заклаў.
Той дзень памятаю і цяпер. Вось толькі забыўся — ці сказалі мы сваім бацькам, што хадзілі ў Пешкі. Мяркую, не, інакш уляцела б нам з сястрой за такое небяспечнае свавольства…
Міхаіл ШЫМАНСКІ
«Дзесяцігоддзі школьнае харчаванне нашых дзяцей будавалася на аснове зборніка рэцэптур».
Што за таемнымі дзвярыма?
