Як Максім Багдановіч апынуўся ў ЗША

Шматкультурны абсяг творчых зацікаўленняў песняра чыстай красы, прадстаўлены ў перакладчыцкай дзейнасці, літаратуразнаўчых і крытычных публікацыях, не ў апошнюю чаргу прадвызначыў шырокую геаграфію міжнароднага розгаласу самой спадчыны аўтара «Вянка». Намаганнямі архіўных росшукаў у розных краінах сёння яна мае патэнцыял да свайго істотнага пашырэння і фактаграфічнага ўзбагачэння, а значыць — змены ракурсаў асэнсавання.

Апошнімі гадамі на старонках навуковага і метадычнага часопіса «Роднае слова» я меў магчымасць прэзентаваць невядомыя публікацыі, у тым ліку прыжыццёвыя, беларускага аўтара, што выйшлі ў Берліне, Вене, Ніжнім Ноўгарадзе. Асабліва сенсацыйна выглядала сітуацыя, калі ў фокусе даследчыцкага бачання апынуўся нарыс «Угорская Русь» (1914), украінскае перастварэнне якога, невядомае айчыннай гуманітарыстыцы, пабачыла свет у ЗША ў 1916 г. Ужо сам па сабе гэта беспрэцэдэнтны факт першай прадстаўленасці твораў М. Багдановіча і ўсёй беларускай літаратуры нашаніўскага перыяду ў далёкай заакіянскай краіне. Ён меў за сабой лагічны ланцужок канкрэтных крокаў да ўзаемнага спазнання розных народаў — на фоне маштабных геапалітычных зрухаў і моцнага сілавога поля нацыянальнай ідэнтычнасці, спароджанага Першай сусветнай вайной.

У пачатку ХХ ст. тэрыторыя, вядомая на той час пад назвай Угорская Русь, разам з этнічна блізкімі Галіцыяй і Букавінай, уваходзіла ў склад Аўстра-Венгерскай імперыі, знаходзілася пад непасрэдным пратэктаратам Венгрыі, якая стагоддзямі праводзіла тут палітыку асіміляцыі (мадзьярызацыі) мясцовага насельніцтва. Гэта былі ўскраінныя мясціны, эканамічна і культурна адсталыя ў параўнанні з іншымі землямі дуалістычнай манархіі.

Гісторыка-этнаграфічны нарыс «Угорская Русь» у вядомай сёння спадчыне класіка беларускай літаратуры стаіць поруч з шэрагам прац перыяду Першай сусветнай вайны, якія ў другім томе «Твораў М. Багдановіча» 1928 г. лагічна былі вылучаны ў асобны раздзел «Славянства»: «Украинское казачество», «Галицкая Русь», «Червонная Русь», «Образы Галиции в художественной литературе», «Аб веры нашых прашчураў». Гэта даволі тыповае сярод навукова-папулярных выданняў канца ХІХ — пачатку ХХ ст., што мелі на мэце даць агульныя звесткі пра гісторыю і культуру краю. Тэкст часта суправа-джаўся ілюстрацыйнымі матэрыяламі і дадаткамі: каларытныя тыпы мясцовага насельніцтва, этнаграфічныя карты і інш.

Максім Багдановіч звярнуўся да найбольш яркіх падзей мінулага і сучаснага Угорскай Русі, аўтарытэтных меркаванняў спецыялістаў. Беспрэцэдэнтным, арыгінальным і эмацыянальна-дзейсным ходам арганізацыі тэксту ў М. Багдановіча, як мне бачыцца, было ўвядзенне ў пачатку нарыса разгорнутага ўрыўка з аповесці ўкраінскага пісьменніка М. Кацюбінскага «Цені забытых продкаў» (1912), які выканаў ролю своеасаблівай уверцюры, аб’ектыўна спрацаваў на фарміраванне цікавасці чытача да людзей і прыроды гэтага краю.

Нарыс выйшаў у серыі «Бібліятэка вайны» кнігавыдавецтва Канстанціна Някрасава, грамадскага дзеяча, дэпутата Дзяржаўнай Думы першага склікання, пляменніка паэта Мікалая Някрасава. Разам з М. Дружыніным ён выдаваў у Яраслаўлі газету дэмакратычнага кірунку «Голос», з якой цесна супрацоўнічаў М. Багдановіч. Кнігавыдавецтва было заснавана ў 1911 г. і праіснавала да 1916 г. З ім мелі стасункі вядучыя рускія пісьменнікі таго часу: А. Блок, В. Брусаў, А. Белы, Д. Меражкоўскі, Ф. Салагуб і інш.

Узнікненне выдавецкай кніжнай серыі «Бібліятэка вайны» звязана з пачаткам Першай сусветнай. Тут прадстаўляліся рускія і замежныя аўтары (галоўным чынам французскія — А. Дадэ, Г. дэ Мапасан, П. Мерымэ), якія ў сваёй творчасці закраналі тэму гісторыі антынямецкага супрацьстаяння. Паводле фармату гэта былі невялікія папулярныя брашуры коштам 5—10 капеек.

 У рэкламным каталогу «Бібліятэкі вайны», які друкаваўся на апошняй старонцы кожнага серыйнага выдання, называліся тры працы М. Багдановіча: «Червонная Русь (Австрийские Украинцы)» (NoNo 8—9), «Угорская Русь» (No 24), «Братья-чехи» (No 28). Паводле колькасці выданняў, іх аўтар, поруч з яраслаўскім калегам П. Крыцкім, займаў лідарскія пазіцыі.

Пераклад нарыса М. Багдановіча на ўкраінскую мову ўбачыў свет у эмігранцкім асяроддзі ЗША ў 1916 г. Паводле выхадных звестак, брашура «Угорська Русь» выйшла ў Скрэнтане (англ. Scranton, штат Пенсільванія) у друкарні «Народнай волі», газеты Украінскага рабочага саюза. У названым горадзе ўкраінская працоўная эміграцыя пачала абжывацца з 1870-х гг., першыя перасяленцы былі заняты ў асноўным на капальнях каменнага вугалю.

Традыцыйна вылучаюць чатыры хвалі ўкраінскай эміграцыі. У дадзеным выпадку нас цікавіць першая, звязаная з масавым перасяленнем насельніцтва ў пошуках працы (працоўная эміграцыя) у ЗША, Бразілію, Канаду, Сібір, што пачалася ў апошняй чвэрці ХІХ ст. і працягвалася да Першай сусветнай вайны. Аснову нацыянальнай эміграцыі ў ЗША складалі выхадцы з Закарпацця, Галіцыі і Букавіны, якія на той час былі ў складзе Аўстра-Венгерскай імперыі.

На ўкраінскую мову працу М. Багдановіча пераклаў А. Рэвюк, выхадзец з Галіччыны, якая на той час была ў складзе Аўстра-Венгерскай імперыі, прадстаўнік першай хвалі працоўнай эміграцыі ў заакіянскай краіне.

Амялян Рэвюк (укр. Омелян Ревюк/ Рев’юк; 1887—1972) — амерыканска-ўкраінскі грамадскі дзеяч, журналіст, публіцыст, перакладчык. Адзін з заснавальнікаў Федэрацыі ўкраінцаў у ЗША (1915).

Перакладчыцкі набытак А. Рэвюка прэзентуецца толькі адной друкаванай працай — нарысам «Тарас Шаўчэнка — пясняр Украіны» У. Краніхфельда, рускага пісьменніка і крытыка родам з Пінска.

Структуру асноўнага корпуса тэксту брашуры «Угорская Русь» М. Багдановіча на ўкраінскай мове складаюць прадмова і ўласна тэкст гісторыка-этнаграфічнага нарыса. Ёсць 4 падрадковыя рэдактарскія (перакладчыцкія) заўвагі, якія адзначаюць страчаную актуальнасць некаторых аўтарскіх меркаванняў ваеннага часу, а таксама даюць дадатковую інфармацыю пра дзейнасць згаданых у тэксце асоб (Звездзіч, Васілеўскі, Эган). У перакладзе адсутнічае апошні абзац тэксту М. Багдановіча — трэба думаць, таксама з-за страты сваёй актуальнасці. Вельмі адметная мова выдання — украінская, з выразным захаваннем рэгіянальных асаблівасцей.

Падчас працы над артыкулам для «Роднага слова», апублікаваным у No 1 за 2016 г., аўтар гэтых радкоў меў магчымасць працаваць з экзэмплярам выдання «Угорскай Русі», выяўленым у інтэрнэце. Гэта была сапраўды сенсацыйная знаходка. Адзінае, што трохі засмучала, — асобнік быў абсалютна «чысты», г. зн. не меў аніякіх пазнак, пячатак дзяржаўных бібліятэк ці прыватных кніжных збораў.

Магчымасць папрацаваць у фармаце «дэ візу», шляхам непасрэднага дотыку з аб’ектам даследчыцкай увагі, надарылася падчас знаёмства з фондамі Нацыянанальнай бібліятэкі Украіны імя У. І. Вярнадскага. Пра існаванне гэтага экзэмпляра ў вядучым кнігасховішчы Кіева ведаў раней. Прыцягвала яго адзінкавасць, больш асобнікаў брашуры М. Багдановіча, выдадзенай у ЗША, у еўрапейскіх бібліятэках пакуль што не выяўлена.

У кіеўскім кнігасховішчы «Угорская Русь» захоўваецца ў суседстве з яшчэ адным рарытэтным выданнем М. Багдановіча — нарысам «Червонная Русь (Австрийские украинцы)», добра вядомым беларускім даследчыкам.

Нарыс, выдадзены ў ЗША, — гэта малафарматнае, у далонь, выданне, разлічанае на зручнасць захоўвання, шырокую дэмакратычную аўдыторыю. Мяркуючы па многіх бібліятэчных штампах, брашура вандруе па бібліятэках Украіны пачынаючы з 1934 г. Для яе зроблена адмысловая вокладка. Пра няпросты шлях выдання гаворыць празмерная абрэзка (да самага тэксту) па ніжнім краі.

«Угорская Русь» — выданне, якое дэманструе асобныя грані таленту М. Багдановіча, яго рускамоўную творчасць. Нарыс створаны ў кантэксце шэрага падобных навукова-папулярных прац, запатрабаваных у Расійскай імперыі ў час Першай сусветнай вайны. У аўтара гэтых радкоў было некаторае шкадаванне адносна таго, што ў 1916 г. у ЗША быў апублікаваны пераклад не ўласна беларускамоўнай творчасці песняра чыстай красы. Гэтае пачуццё развеялася, калі быў выяўлены паэтычны, больш ранні, пераклад М. Багдановіча, надрукаваны ў ЗША. І не аднаго яго. У пачатку ХХ ст. стараннямі ўкраінскай эміграцыі ў заакіянскай краіне пабачылі свет творы беларускіх аўтараў нашаніўскага перыяду. Але гэта тэма асобнай гаворкі, што прадвызначана мае адбыцца ў дарагой для кожнага даследчыка аўры сенсацыйнасці, атмасферы радасці архіўнай знаходкі.

Мікола ТРУС, кандыдат філалагічных навук, дацэнт, дактарант Інстытута літаратуразнаўства імя Янкі Купалы НАН Беларусі