Спа­ле­ныя вёс­кі: нам і сён­ня ба­ліць

Ста­віць кроп­ку ў гэ­тай ба­лю­чай тэ­ме яшчэ вель­мі ра­на

Тэ­ма вай­ны ні­ко­лі не мо­жа быць за­ня­дба­най. Бо ча­ла­вец­тва ча­мусь­ці зноў і зноў імк­нец­ца ва­я­ваць. І толь­кі муд­ры ву­чыц­ца на чу­жых па­мыл­ках, каб не на­ра­біць сва­іх. У гэ­тым сэн­се бе­ла­рус­кі на­род — адзін з най­муд­рэй­шых. Не­здар­ма ў све­це ўсе ве­да­юць нас як та­ле­рант­ную на­цыю. А са­мі мы раз-по­раз зы­чым ад­но ад­на­му мір­на­га не­ба над га­ла­вой, доў­гіх га­доў жыц­ця і да­да­ём: "Абы не бы­ло вай­ны..." Бо спа­ку­та­ва­ная на­ша зям­ля за сваю гіс­то­рыю ўдо­сталь на­пі­ла­ся кры­ві. І на­ват на пад­свя­до­мым уз­роў­ні тыя, хто на­ра­дзіў­ся ўжо ў мір­ны час, кі­ру­ю­чы­ся ней­кім шос­тым па­чуц­цем, ра­зу­ме­юць, што вай­на — гэ­та дрэн­на, і што хо­ча­це ра­бі­це з на­мі, а ва­я­ваць мы не бу­дзем...

Мо­жа­це ўзнік­нуць пы­тан­не: "А на­вош­та га­ва­рыць пра вай­ну, ка­лі мы і так ад­на з са­мых мір­ных на­цый у све­це?" Ад­нак ад­каз ёсць. Бо вай­на — гэ­та не збег аб­ста­він і не чы­есь­ці не­ўтай­ма­ва­ныя сі­лы. Гэ­та пра­ду­ма­ная па­лі­ты­ка пэў­ных гру­по­вак лю­дзей, час­цей за ўсё бліз­кіх да ўла­ды. У сва­іх мер­кан­тыль­ных ін­та­рэ­сах, імк­ну­чы­ся ўзвы­сіц­ца за кошт ін­шых, гэ­тыя лю­дзі па­чы­на­юць "за­пус­каць" у ма­сы хлус­лі­выя ідэі. Не­здар­ма адзін з ідэ­о­ла­гаў на­цыз­му ска­заў, што ка­лі на­ват са­мы вя­лі­кі пад­ман паў­та­раць шмат ра­зоў, ён па­чы­нае ўспры­мац­ца як праў­да...

Спа­ле­ныя бе­ла­рус­кія вёс­кі — гэ­та не прос­та ах­вя­ры вай­ны. Яны вы­нік мэ­та­на­кі­ра­ва­най па­лі­ты­кі ге­на­цы­ду фа­шысц­ка­га ка­ман­да­ван­ня. Гэ­та зда­ры­ла­ся з-за та­го, што адзін на­род па­чаў ду­маць, што ён леп­шы за ін­шыя, што яго кроў больш чыс­тая, што яго мо­ва пры­га­жэй­шая. Той на­род вы­ра­шыў, што мо­жа ўзяць на ся­бе пра­ва суд­дзі і вы­но­сіць не­ка­му смя­рот­ны пры­суд.

У 1940 го­дзе быў рас­пра­ца­ва­ны ге­не­раль­ны план "Ост", звя­за­ны з ад­ной з га­лоў­ных мэт гер­ман­ска­га кі­раў­ніц­тва, — за­хо­пам не­аб­ход­най для роск­ві­ту трэ­ця­га рэй­ху "жыц­цё­вай пра­сто­ры", яе ка­ла­ні­за­цый, вы­зва­лен­нем "жыц­цё­вай пра­сто­ры" ад "ліш­ня­га" ка­рэн­на­га на­сель­ніц­тва... "Два­нац­цаць за­па­ве­дзяў па­во­дзін нем­цаў на ўсхо­дзе і іх стаў­лен­не да рус­кіх" ад 1 чэр­ве­ня 1941 го­да, як і ін­шыя да­ку­мен­ты, вы­зва­ля­лі фа­шысц­кіх сал­дат ад ад­каз­нас­ці за зла­чын­ствы і ўзво­дзі­ла звер­ствы ў да­чы­нен­ні да мір­на­га на­сель­ніц­тва ў ранг дзяр­жаў­най па­лі­ты­кі... Та­му тое, што зда­ры­ла­ся ў Бе­ла­ру­сі 70 год та­му — гэ­та не прос­та вай­на, гэ­та вы­нік вя­лі­ка­га пад­ма­ну, якім бы­лі адур­ма­не­ны ня­мец­кія сал­да­ты.

Каб пры­га­даць ліч­бы і фак­ты, па­чуць сло­вы свед­каў, афі­цый­на за­на­та­ваць той жу­дас­ны ўрок гіс­то­рыі, у Вы­да­вец­кім до­ме "Звяз­да" прай­шоў "круг­лы стол" пад наз­вай "Спа­ле­ныя вёс­кі. Нам і сён­ня ба­ліць". Удзел у ім пры­ня­лі жы­хар­ка спа­ле­най вёс­кі Зі­на­і­да ЛЕ­ВА­НЕЦ, края­зна­вец з Верх­ня­дзвін­ска, бы­лы ма­ла­лет­ні па­лон­ны кан­цэнт­ра­цый­на­га ла­ге­ра Ан­тон БУ­БА­ЛА, ка­ар­ды­на­тар між­на­род­на­га пра­ек­та "Па­вы­шэн­не ста­ту­су вы­ра­та­ва­ных жы­ха­роў спа­ле­ных бе­ла­рус­кіх вё­сак" На­тал­ля КІ­РЫ­ЛА­ВА, га­лоў­ны ар­хі­віст На­цы­я­наль­на­га ар­хі­ва Бе­ла­ру­сі Вя­ча­слаў СЕ­ЛЯ­МЕ­НЕЎ, ды­рэк­тар дзяр­жаў­на­га ме­ма­ры­яль­на­га комп­лек­су "Ха­тынь" Ар­тур ЗЕЛЬ­СКІ, ака­дэ­мік-сак­ра­тар ад­дзя­лен­ня гу­ма­ні­тар­ных на­вук і мас­тац­тваў НАН Бе­ла­ру­сі Аляк­сандр КА­ВА­ЛЕ­НЯ, за­гад­чык цэнт­ра гіс­то­рыі пост­ін­дуст­ры­яль­на­га гра­мад­ства Ін­сты­ту­та гіс­то­рыі НАН Ула­дзі­мір КУЗЬ­МЕН­КА, стар­шы на­ву­ко­вы су­пра­цоў­нік ад­дзе­ла ва­ен­най гіс­то­рыі і між­дзяр­жаў­ных ад­но­сін Ін­сты­ту­та гіс­то­рыі НАН Ана­толь КРЫ­ВА­РОТ, на­чаль­нік цэнт­ра сту­дэнц­кай твор­час­ці Бе­ла­рус­ка­га дзяр­жаў­на­га пе­да­га­гіч­на­га ўні­вер­сі­тэ­та імя Мак­сі­ма Тан­ка, ад­на з кі­раў­ні­коў "Зор­ных па­хо­даў" Але­на ЖУ­РАЎ­СКАЯ.

"Гэ­та ад­бі­ла­ся на ўсім ма­ім да­лей­шым лё­се"

Зі­на­і­да Ле­ва­нец: — Я на­ра­дзі­ла­ся ў вёс­цы Скір­ман­та­ва Дзяр­жын­ска­га ра­ё­на. На па­ча­так вай­ны мне споў­ні­ла­ся 6 га­доў. У на­шай сям'і бы­ло пя­цё­ра дзя­цей, баць­ка, ін­ва­лід гра­ма­дзян­скай вай­ны, і ма­ці. Жы­лі не над­та ба­га­та, як звы­чай­ныя вяс­коў­цы. Не бы­ло ні свят­ла, ні ра­дыё. Па­ча­ла­ся вай­на, і жыц­цё кру­та змя­ні­ла­ся... Ва­кол на­шай вёс­кі рос лес. Баць­кі бы­лі су­вяз­ны­мі пар­ты­зан­ска­га атра­да. Ма­ма га­та­ва­ла ежу пар­ты­за­нам, та­та да­па­ма­гаў ім ра­ман­та­ваць абу­так, бо быў шаў­цом...

У 1943 го­дзе, пры ад­ступ­лен­ні кар­на­га атра­да, ка­лі той прый­шоў ужо ў су­сед­нюю вёс­ку, ма­ці па­ча­ла хва­ля­вац­ца, што ста­рэй­шую 16-га­до­вую сяст­ру за­бя­руць у Гер­ма­нію. Та­му ма­ці вы­ра­шы­ла пай­сці ў лес. Яна на­кі­ра­ва­ла­ся ту­ды ра­зам з ін­шы­мі ад­на­вяс­коў­ца­мі, якія ха­це­лі сха­ваць сва­іх дзя­цей. Я ў гэ­ты час за­ста­ла­ся до­ма, але не вы­тры­ма­ла і так­са­ма ста­ла ўця­каць. Баць­ка ха­цеў мя­не зла­віць, але я па­бег­ла за ма­май, — та­кім чы­нам так­са­ма апы­ну­ла­ся ў ле­се. А ўве­ча­ры мы на­зі­ра­лі, як га­рэ­ла на­ша вёс­ка, бо зна­хо­дзі­лі­ся пры­бліз­на ў 2-х кі­ла­мет­рах ад яе. На па­жа­ры­шча мы прый­шлі толь­кі на­заўт­ра. Тую кар­ці­ну, якая паў­ста­ла пе­рад на­мі, не дай Бог ба­чыць ні­ко­му... Ку­ча на­кі­да­ных це­лаў, як чор­ных па­ле­наў. Вы­ка­па­лі брац­кую ма­гі­лу — прый­шлі сва­я­кі з су­сед­ніх вё­сак ці хтось­ці яшчэ. Ма­ма па­ча­ла шу­каць на­шых і... знай­шла. Яны бы­лі ў цэнт­ры гэ­тай ку­чы. Ака­за­ла­ся, што та­та на­крыў дзя­цей сва­ім це­лам. Ма­ці апа­зна­ла іх па воп­рат­цы. Іх па­ха­ва­лі ў брац­кай ма­гі­ле. Па­вод­ле слоў ма­ці, у гэ­тай ма­гі­ле бы­ло пры­бліз­на 186 ча­ла­век. А ўся­го з на­шай вёс­кі пад­час вай­ны за­гі­ну­ла 246 ча­ла­век. Кар­ны атрад сы­шоў, ад­нак за­ста­лі­ся па­лі­цаі. І яны не ха­це­лі, каб бы­лі свед­кі та­го зла­чын­ства, та­му на ма­му ўстро­і­лі га­нен­не. Нам да­вя­ло­ся пай­сці ў пар­ты­зан­скі атрад (на­коль­кі па­мя­таю, імя Ся­мё­на­ва) у На­лі­боц­кай пу­шчы. Жы­лі ў зям­лян­ках цэ­лую зі­му. Пас­ля, ка­лі ўжо на­сту­па­ла Чыр­во­ная Ар­мія, усе вяр­ну­лі­ся з ле­су. Нас пры­ту­лі­ла ад­на сям'я, ма­ці з дач­кой. У гэ­тай ха­це ста­я­ла цу­дам аца­ле­лая ка­ро­ва, по­бач быў іх ло­жак. А мы спа­лі на пе­чы. Цу­дам за­стаў­ся жы­вы і мой брат: бы­ла яго чар­га па­свіць ка­роў, і ра­зам з дзяў­чын­кай-па­стуш­кай, кры­ху ста­рэй­шай за яго, яны сха­ва­лі­ся ў жы­це. Усю жу­дасць ма­лым да­вя­ло­ся чуць і ба­чыць — як кры­ча­лі і па­ку­та­ва­лі лю­дзі...

Вя­до­ма, гэ­та ад­бі­ла­ся на ўсім ма­ім да­лей­шым лё­се. Ад­наў­ляц­ца бы­ло вель­мі цяж­ка. Па­коль­кі мы бы­лі га­лод­ны­мі, раз­дзе­ты­мі, ма­ма вы­му­ша­на бы­ла мя­не, 8-га­до­вую, і бра­та, 9-га­до­ва­га, ад­даць на служ­бу ў За­ход­нюю Бе­ла­русь, у мяс­ці­ны по­бач з Ра­ка­вам. Там 2 га­ды я слу­жы­ла за дра­бя­зу, за ба­лан­ду і ад­хо­ды, які­мі нас кар­мі­лі. Уста­ва­ла ў 4 га­дзі­ны ра­ні­цы, кла­ла­ся пры­бліз­на ў 11 га­дзін но­чы і зноў у 4 уста­ва­ла... Да­лей­шае пас­ля­ва­ен­нае жыц­цё так­са­ма бы­ло ня­прос­тым...

"Мы па­чу­лі сло­вы афі­цый­на­га пра­ба­чэн­ня..."

На­тал­ля Кі­ры­ла­ва: — Пра­ект "Па­вы­шэн­не ста­ту­су вы­ра­та­ва­ных жы­ха­роў спа­ле­ных бе­ла­рус­кіх вё­сак" раз­ліч­ваў­ся на тое, каб пры­цяг­нуць ува­гу гра­мад­скас­ці да та­кіх лю­дзей, як Зі­на­і­да Ле­ва­нец. Пры­чым ува­гу не толь­кі на­шай гра­мад­скас­ці, але і еў­ра­пей­скай. Бо ў Бе­ла­ру­сі бы­ла зні­шча­на бес­прэ­цэ­дэнт­ная коль­касць вё­сак — больш за 9 ты­сяч спа­ле­на цал­кам або част­ко­ва, і ў Еў­ро­пе пра гэ­та ні­хто не ве­дае.

У свой час я пра­ца­ва­ла ды­рэк­та­рам ме­ма­ры­яль­на­га комп­лек­су "Ха­тынь" і зра­зу­ме­ла, што мо­вай толь­кі ар­хі­тэк­ту­ры і плас­ты­кі ма­ла­до­му па­ка­лен­ню скла­да­на рас­ка­заць пра тра­ге­дыю, якую пе­ра­жыў бе­ла­рус­кі на­род. Важ­на, каб бы­лі свед­чан­ні лю­дзей, да­ку­мен­ты і фо­та­здым­кі, якія па­цвяр­джа­юць рэ­аль­насць тра­ге­дыі... Вось ча­му на­мі бы­ла ство­ра­на ў "Ха­ты­ні" фо­та­да­ку­мен­таль­ная экс­па­зі­цыя і за­пу­шча­ны сайт у ін­тэр­нэ­це, які пра­цуе на 4-х мо­вах.

Вы­ра­та­ва­ныя жы­ха­ры спа­ле­ных вё­сак не ма­юць афі­цый­на­га ста­ту­су ах­вяр вай­ны, не ўдзель­ні­ча­лі ні ў якіх гу­ма­ні­тар­ных пра­гра­мах, не атрым­лі­ва­лі вы­плат, на­ват не фі­гу­ру­юць у гіс­та­рыч­най па­мя­ці Гер­ма­ніі як ах­вя­ры на­цыз­му... Мы ства­ры­лі ў ін­тэр­нэ­це элект­рон­ную ба­зу жы­ха­роў спа­ле­ных вё­сак. У ёй не толь­кі пе­ра­пі­са­ны іх наз­вы і коль­касць зні­шча­ных лю­дзей, але і раз­ме­шча­ны ўспа­мі­ны жы­ха­роў спа­ле­ных вё­сак, фо­та­здым­кі пом­ні­каў, уста­ля­ва­ных на мес­цы тра­ге­дый. І ця­пер ідзе вель­мі бур­ная пе­ра­піс­ка ў ін­тэр­нэ­це, звяр­та­юц­ца на­шчад­кі тых лю­дзей, шмат мо­ла­дзі, якая дзе­ліц­ца ўспа­мі­на­мі сва­іх род­ных — та­кім чы­нам звест­кі па­паў­ня­юц­ца, вя­дзец­ца важ­ная да­след­чая і вы­ха­ваў­чая ра­бо­та.

Мно­гія лю­дзі да­гэ­туль не ме­лі маг­чы­мас­ці на­ват вы­ка­зац­ца. Яны не ве­тэ­ра­ны, на­ват не па­лон­ныя канц­ла­ге­раў — та­му іх ні­ку­ды не за­пра­ша­лі. Ад­нак на ду­шы бы­ло вель­мі цяж­ка, над­звы­чай ха­це­ла­ся рас­ка­заць пра тое, што яны ба­чы­лі і пе­ра­жы­лі. У ме­жах на­ша­га пра­ек­та бы­ло пра­ве­дзе­на шмат на­ву­ко­ва-прак­тыч­ных кан­фе­рэн­цый, ла­дзі­лі­ся ак­цыі па­мя­ці, су­стрэ­чы па­ка­лен­няў у роз­ных ра­ё­нах, на якія за­пра­ша­лі жы­ха­роў спа­ле­ных вё­сак і да­ва­лі маг­чы­масць рас­ка­заць пра тое, што яны пе­ра­жы­лі. Ад­нак мы ра­зу­ме­лі, што па­трэб­на пра­гра­ма і для ду­шы — ме­на­ві­та та­му ра­зам аб'­ез­дзі­лі лі­та­раль­на ўсю Бе­ла­русь, на­ве­да­лі са­мыя пры­го­жыя гіс­то­ры­ка-куль­тур­ныя пом­ні­кі.

— Да нас пры­яз­джа­лі жур­на­ліс­ты з 10-ці най­буй­ней­шых ня­мец­кіх вы­дан­няў, якія азна­ё­мі­лі­ся з пра­ек­там. Пас­ля іх пуб­лі­ка­цый у сва­ёй прэ­се пра жы­ха­роў спа­ле­ных бе­ла­рус­кіх вё­сак да­ве­да­лі­ся ў ня­мец­кай ар­га­ні­за­цыі "Кан­так­ты", якая зай­ма­ец­ца да­па­мо­гай ах­вя­рам на­цыз­му. У вы­ні­ку 550 жы­ха­роў Верх­ня­дзвін­ска­га ра­ё­на, як са­ма­га па­цяр­пе­ла­га ў га­ды вай­ны, атры­ма­лі кам­пен­са­цый­ныя вы­пла­ты. Але га­лоў­нае — кож­на­му з іх ня­мец­кі бок да­слаў ліс­ты са сло­ва­мі афі­цый­на­га пра­ба­чэн­ня — як знак пры­знан­ня ад­каз­нас­ці за зла­чын­ствы на­цыс­таў у га­ды Вя­лі­кай Ай­чын­най вай­ны...

Аляк­сандр Ка­ва­ле­ня: — Пра­ект "Па­вы­шэн­не ста­ту­су вы­ра­та­ва­ных жы­ха­роў спа­ле­ных бе­ла­рус­кіх вё­сак" да­па­ма­гае раз­ве­яць мі­фы, якія іс­ну­юць у гіс­то­рыі ад­нос­на Вя­лі­кай Ай­чын­най вай­ны і на­ват ты­ра­жу­юц­ца сён­ня. Тое, што за­свед­чы­лі ўдзель­ні­кі даў­ніх па­дзей, не пад­ро­біш і не пад­та­су­еш.

"Гэ­та сот­ні, ты­ся­чы і міль­ё­ны лю­дзей, якія па­цяр­пе­лі"

Аляк­сандр Ка­ва­ле­ня: — Тэ­ма вай­ны — веч­ная тэ­ма. У нас у яе рэ­чы­шчы ро­біц­ца вель­мі шмат (ка­жу гэ­та, ве­да­ю­чы тое, што ад­бы­ва­ец­ца ў ін­шых кра­і­нах СНД). У нас 8,5 ты­ся­чы пом­ні­каў, з іх ка­ля 6-ці ты­сяч пры­све­ча­на Дру­гой су­свет­най вай­не. Боль­шасць з іх на­леж­ным чы­нам да­гля­да­ец­ца — як пе­да­гог ха­чу за­ўва­жыць, што вы­ха­ван­не мо­ла­дзі ад­бы­ва­ец­ца праз удзел у кан­крэт­ных спра­вах, у тым лі­ку та­кіх.

На­ша су­стрэ­ча на­бы­вае асаб­лі­вую ак­ту­аль­насць сён­ня, ка­лі та­кія па­дзеі ад­бы­ва­юц­ца ва Укра­і­не: па­жа­ры­шча вай­ны раз­гар­ну­ла­ся ў цэнт­ры сла­вян­ска­га све­ту. Сён­ня брат за­бі­вае бра­та, сла­вя­нін — сла­вя­ні­на. Та­му мы па­він­ны не толь­кі га­ва­рыць пра Вя­лі­кую Ай­чын­ную вай­ну, але і пры­цяг­ваць да гэ­тай пра­цы пад­рас­та­ю­чае па­ка­лен­не. Да та­го ж трэ­ба прый­сці да пэў­ных на­ву­ко­вых вы­сноў: пад­лі­чыць, са­браць ра­зам усе звест­кі. Сён­ня мно­гае ўжо стра­ча­на з ус­па­мі­на­мі лю­дзей, якіх не вяр­нуць. Ад­нак тое, што яшчэ за­ха­ва­ла­ся і што мож­на са­браць, трэ­ба за­хоў­ваць, у тым лі­ку ў школь­ных му­зе­ях — і ме­на­ві­та на гэ­тым вы­хоў­ваць пад­рас­та­ю­чыя па­ка­лен­ні.

Ула­дзі­мір Кузь­мен­ка: — Сён­ня ня­ма ні­я­кай чор­най юбі­лей­най да­ты, ад­нак мы звяр­ну­лі­ся да та­кой тэ­мы. Я лі­чу, гэ­та вель­мі пра­віль­на. Вар­та яшчэ і яшчэ ўзгад­ваць пра па­лі­ты­ку ге­на­цы­ду. Бо фак­тыч­на ўся вяс­ко­вая мяс­цо­васць Бе­ла­ру­сі — гэ­та спа­ле­ныя вёс­кі і пар­ты­зан­скія зо­ны. Гэ­та сот­ні, ты­ся­чы і міль­ё­ны лю­дзей, якія па­цяр­пе­лі. У су­вя­зі з па­дзея­мі на Укра­і­не трэ­ба зноў вяр­тац­ца да ге­на­цы­ду — як га­рад­ско­га, так і вяс­ко­ва­га; як яў­рэ­яў, так і бе­ла­ру­саў, рус­кіх, укра­ін­цаў. Трэ­ба вы­но­сіць на свет па­лі­ты­ку ка­ла­ба­ра­цы­я­ніс­таў. З-за тра­ге­дыі, якую мы сён­ня на­зі­ра­ем у на­шых су­се­дзяў, гіс­то­рыя Вя­лі­кай Ай­чын­най вай­ны на­бы­вае асаб­лі­вае зна­чэн­не. На звер­ствы асоб­ных пад­раз­дзя­лен­няў і лю­дзей, якія жы­лі ў той час, ча­сам па­доб­ны дзе­ян­ні не­ка­то­рых на­шых су­час­ні­каў. Трэ­ба на­га­даць, што мэ­та­на­кі­ра­ва­ная па­лі­ты­ка ге­на­цы­ду пра­во­дзі­ла­ся ад са­ма­га па­чат­ку Вя­лі­кай Ай­чын­най вай­ны і бы­ла за­кла­дзе­ны ў ге­не­раль­ны план ня­мец­ка­га ка­ман­да­ван­ня...

"Трэ­ба і да­лей пра­ца­ваць на вы­яў­лен­не но­вых звес­так"

Аляк­сандр Ка­ва­ле­ня: — У Ака­дэ­міі на­вук за пас­ля­ва­ен­ны час вы­да­лі ка­ля 11 ты­сяч пуб­лі­ка­цый, у тым лі­ку 146-том­ную кні­гу "Па­мяць" — ана­ла­гаў та­кой кні­гі ня­ма ні ў ад­ной кра­і­не. Так­са­ма трох­том­нік пар­ты­зан­ска­га ру­ху. Сё­ле­та ўпер­шы­ню, ра­зам з Ра­сі­яй, вы­да­лі кні­гу на 900 ста­ро­нак пра вы­зва­лен­не Бе­ла­ру­сі. Гні­ла­мё­даў на­пі­саў ра­ман "Вай­на", у якім апіс­ва­юц­ца па­дзеі, што ад­бы­ва­лі­ся ў За­ход­няй Бе­ла­ру­сі. Ва­ран­ко­ва на­пі­са­ла кні­гу пра Мінск 1941 — 1944 га­доў. Фак­тыч­на мы ства­ры­лі кан­цэп­цыю му­зея Вя­лі­кай Ай­чын­най вай­ны. Вя­лі­кую пра­цу мы пра­во­дзім па вы­дан­ні да­ку­мен­таў. На дзяр­жаў­ным уз­роў­ні быў ство­ра­ны і пад­рых­та­ва­ны пад­руч­нік "Вя­лі­кая Ай­чын­ная вай­на". Да мя­не звяр­та­юц­ца з ін­сты­ту­таў Са­юз­най дзяр­жа­вы як да ад­на­го з кі­раў­ні­коў пра­ек­та, каб зра­біць та­кі пад­руч­нік для кра­ін СНД.

За­ста­ец­ца шмат праб­лем, вы­ра­шэн­не якіх не ад нас за­ле­жыць, ад­нак га­лоў­нае, каб мы ні­ко­лі не за­бы­ва­лі пра гэ­ту тра­гіч­ную тэ­му. У нас мно­га і так зва­ных "не­фар­маль­ных гіс­то­ры­каў", ад­нак над­звы­чай важ­на, што, у ад­роз­нен­не ад ін­шых кра­ін, мы не пе­ра­сва­ры­лі­ся.

Ана­толь Кры­ва­рот: — Лі­чу, што нам і на­да­лей трэ­ба пра­ца­ваць па вы­яў­лен­ні но­вых звес­так. Я пра­ана­лі­за­ваў не­каль­кі кніг "Па­мяць" і вось да якіх вы­сноў прый­шоў. У ад­ным толь­кі Ба­ры­саў­скім ра­ё­не гіт­ле­раў­скі­мі аку­пан­та­мі бы­лі раз­бу­ра­ны 82 вёс­кі, з іх у 71-й бы­лі спа­ле­ны ўсе два­ры. 11 вё­сак так і не вер­ну­ты да жыц­ця. У вёс­цы Ва­ло­кі зні­шча­на 314 жы­ха­роў, але да гэ­та­га ча­су проз­ві­шчы 176-ці не ўста­ноў­ле­ны. Па­сё­лак Лю­цец­кі, у якім бы­лі зні­шча­ны 134 жы­ха­ры, так і не быў ад­ноў­ле­ны пас­ля вай­ны, а проз­ві­шчы 100 жы­ха­роў не ўста­ноў­ле­ны. Вёс­ка Раз­ліц­цё — ім­ёны 43 ах­вяр з 200 за­бі­тых не ўста­ноў­ле­ны. У гэ­тым і ёсць тра­ге­дыя. Пра­віль­на ска­заў Аляк­сандр Ка­ва­ле­ня, што час ужо ўпу­шча­ны. Ад­нак мы па­він­ны зра­біць усё маг­чы­мае, каб за­поў­ніць гэ­тыя бе­лыя пля­мы. З да­па­мо­гай мяс­цо­вых края­знаў­цаў, ар­хіў­ных кніг сель­са­ве­таў, ар­хі­віс­таў, гіс­то­ры­каў. Гэ­та вя­ліз­ны пласт ра­бо­ты, ад­нак яго трэ­ба па­ды­маць.

"Бы­ло сум­на ў но­вым му­зеі ба­чыць ста­рыя звест­кі"

Вя­ча­слаў Cеляменеў: — Бы­ло сум­на ў но­вым му­зеі Вя­лі­кай Ай­чын­най вай­ны ба­чыць ста­тыс­ты­ку па спа­ле­ных вёс­ках, пад­рых­та­ва­ную на пад­ста­ве вы­дан­няў 1984 го­да. Гэ­тыя спі­сы бы­лі пе­ра­вы­да­дзе­ны ўжо ў 1995 го­дзе Ін­сты­ту­там спра­ва­вод­ства і ар­хіў­най спра­вы. І там ліч­ба — 5454 вёс­кі, спа­ле­ныя з жы­ха­ра­мі або част­кай жы­ха­роў. Па­вод­ле но­вых звес­так — яшчэ на 200 вё­сак больш. А ў му­зеі па-ра­ней­ша­му фі­гу­руе ста­рая ліч­ба. Сён­ня ство­ра­на элект­рон­ная ба­за, у якой ужо на­ліч­ва­ец­ца 8706 вё­сак, спа­ле­ных цал­кам або част­ко­ва. Ад­нак і гэ­та не поў­ныя звест­кі.

— Праб­ле­май з'яў­ля­ец­ца і тое, што знач­ная част­ка на­ву­ко­вай пра­цы не фі­нан­су­ец­ца і вя­дзец­ца на гра­мад­скіх па­чат­ках, та­му ня­ма маг­чы­мас­ці на­ве­даць усе ар­хі­вы і пра­ана­лі­за­ваць на­ват тую вя­ліз­ную ін­фар­ма­цыю, якую мы ўжо ма­ем. Ча­сам су­стра­ка­ец­ца і та­кое, што тыя вёс­кі, якія ўве­ка­ве­ча­ны ў Ха­ты­ні, на­са­мрэч спа­ле­ны не бы­лі. Та­му ўсё трэ­ба пра­вя­раць. Сён­ня на­спе­ла не­аб­ход­насць пад­рых­та­ваць паў­на­вар­тас­ны на­ву­ко­вы пра­ект па спа­ле­ных вёс­ках, са­браць ра­зам усе звест­кі, вы­пра­ца­ваць агуль­ную ме­то­ды­ку, усё пад­лі­чыць.

Ар­тур Зель­скі: — Ка­лі ка­заць пра му­зей Вя­лі­кай Ай­чын­най вай­ны, то, пры­хо­дзя­чы ту­ды са сва­ім ста­рэй­шым сы­нам, я вель­мі ха­цеў бы ба­чыць не толь­кі агуль­на­вя­до­мых ге­ро­яў, але і ім­ёны сва­іх дзя­доў. Ня­хай гэ­та бу­дзе агуль­ны ін­тэр­ак­тыў­ны эк­ран, але я ха­цеў бы там ба­чыць сва­іх. Бо не на чу­жых пры­кла­дах, а праз сваю ўлас­ную сям'ю вы­хоў­ва­ец­ца па­тры­я­тызм, і гэ­та мае са­праўд­ны эфект.

Да­рэ­чы, ха­чу ад­зна­чыць, што ме­ма­ры­яль­ны комп­лекс "Ха­тынь" сён­ня най­больш на­вед­ва­юць сем'і. З гэ­та­га вы­ні­кае, што асноў­нае па­тры­я­тыч­нае вы­ха­ван­не ад­бы­ва­ец­ца ў сям'і.

"Іх ліс­ты не бу­дуць апуб­лі­ка­ва­ны і пра­чы­та­ны"

Ан­тон Бу­ба­ла: — Сён­ня ўжо не 9,5 ты­ся­чы жы­ха­роў спа­ле­ных вё­сак жы­выя, бо фак­тыч­на кож­ны ты­дзень хтось­ці з іх па­мі­рае... Але ім важ­ныя не гра­шо­выя вы­пла­ты, а каб хтось­ці іх па­чуў, каб яны маг­лі па­тлу­ма­чыць на­ступ­ным па­ка­лен­ням, ча­му бе­ла­ру­сы па­ста­ян­на ка­жуць: "Абы не бы­ло вай­ны" — на­столь­кі вы­па­ку­та­ва­ная гэ­тая фра­за. І яны мо­гуць даць ад­чуць яе глы­бін­ны сэнс сва­і­мі свед­чан­ня­мі.

Ка­лі вы­пус­ка­лі кні­гу "Ха­тын­скі не­кро­паль", нам трэ­ба бы­ло са­браць ус­па­мі­ны аца­ле­лых лю­дзей з тых вё­сак, якія ўве­ка­ве­ча­ны ў ме­ма­ры­я­ле. Мы зра­бі­лі гэ­та, ад­нак за­стаў­ся спіс тых, хто так­са­ма са спа­ле­ных, не­ад­ноў­ле­ных вё­сак, але іх наз­вы не па­зна­ча­ны ў Ха­ты­ні, та­му іх свед­чан­ні не бы­лі вы­ка­ры­ста­ныя... Сён­ня рых­ту­ец­ца вы­дан­не з ус­па­мі­на­мі лю­дзей са спа­ле­ных, але ад­ноў­ле­ных вё­сак, так­са­ма там уве­ка­ве­ча­ных. Зноў за­ста­ец­ца 150 вё­сак, дзе жы­лі та­кія ж са­мыя лю­дзі, ад­нак іх ліс­ты не бу­дуць апуб­лі­ка­ва­ны і пра­чы­та­ны, бо іх на­зваў ня­ма ў ме­ма­ры­я­ле. Гэ­тыя вёс­кі ўсё-та­кі не за­бы­тыя, ад­нак трэ­ба спра­ба­ваць і іх не­як уве­ка­ве­чыць.

Аляк­сандр Ка­ва­ле­ня: — Я зго­дзен, што трэ­ба дак­лад­на вы­свят­ляць усе ліч­бы. Ад­нак ста­тыс­ты­ка не кра­нае ду­шу ча­ла­ве­ка. У гра­мад­стве па­він­на ства­рац­ца дум­ка, што сля­зін­ка на­ват ад­на­го бяз­він­на­га дзі­ця­ці — гэ­та ўжо тра­ге­дыя. Та­ды мы бу­дзем людзь­мі звац­ца. Та­му трэ­ба мя­няць ду­шу і мен­та­лі­тэт. І тое што сён­ня ты­ра­жу­ец­ца на тэ­ле­ба­чан­ні — за­бой­ствы, гвалт, шмат­лі­кія вой­ны — усё гэ­та пры­ні­жае кошт ча­ла­ве­ча­га жыц­ця. Ад­бы­ла­ся дэ­валь­ва­цыя ду­хоў­ных каш­тоў­нас­цяў. Та­му на­ша сён­няш­няя су­стрэ­ча вель­мі ак­ту­аль­ная. Трэ­ба, каб тра­ге­дыі Асвеі і Верх­ня­дзвін­ска прай­шлі праз сэр­цы ма­ла­дых лю­дзей.

"Шэ­рае не­ба, пра­ніз­лі­вая ці­шы­ня. Па ску­ры ішоў ма­роз"

Але­на Жу­раў­ская: — За ўсю мо­ладзь я ка­заць не ма­гу. Ад­нак у якас­ці пры­кла­ду ха­чу рас­ка­заць пра сту­дэн­таў пе­да­га­гіч­на­га ўні­вер­сі­тэ­та. Ужо на пра­ця­гу 50 га­доў у нас іс­нуе пра­ект па гра­ма­дзян­ска-па­тры­я­тыч­ным вы­ха­ван­ні мо­ла­дзі пад наз­вай "Зор­ны па­ход" — па мес­цах ба­я­вой і вай­ско­вай сла­вы бе­ла­рус­ка­га на­ро­да. На­шы сту­дэн­ты ра­зам з вы­клад­чы­ка­мі ад­праў­ля­юц­ца ў роз­ныя ра­ё­ны Бе­ла­ру­сі, зна­ё­мяц­ца з гіс­то­ры­яй гэ­та­га краю, па маг­чы­мас­ці су­стра­ка­юц­ца з ве­тэ­ра­на­мі, слу­ха­юць іх апо­ве­ды. У ма­ла­дых лю­дзей, якія з на­мі едуць, я ўпэў­не­на, ад­бы­ва­ец­ца іс­тот­ная пе­ра­ацэн­ка каш­тоў­нас­цяў. Яны па­чы­на­юць ра­зу­мець, што жыц­цё — гэ­та тое, за што са­праў­ды вар­та тры­мац­ца. Ка­лі бу­дзеш год­ным гра­ма­дзя­ні­нам, атры­ма­еш доб­рую аду­ка­цыю, змо­жам зра­біць усё, каб чар­го­вай вай­ны не бы­ло.

Аляк­сандр Ка­ва­ле­ня: — Да­рэ­чы, я з'яў­ля­ю­ся ад­ным з "пра­дук­таў" "Зор­ных па­хо­даў", я ста­яў ля іх вы­то­каў. Па­дзеі ўспры­ма­юц­ца зу­сім іна­чай, ка­лі сам хо­дзіш па мес­цах ба­ёў, трап­ля­еш у зям­лян­кі. Я сем га­доў за­пар ха­дзіў у "Зор­ныя па­хо­ды". Вель­мі доб­ра, што пе­да­га­гіч­ны ўні­вер­сі­тэт пад­трым­лі­вае гэ­тую тра­ды­цыю. Ад­нак ра­ней прый­дзеш у вёс­ку — і мо­жаш су­стрэць там 15-20 ве­тэ­ра­наў. Ця­пер іх адзін­кі...

Але­на Жу­раў­ская: — Ха­чу да­даць, што на­шы марш­ру­ты час­та пра­хо­дзяць праз спа­ле­ныя вёс­кі. Ле­тась адзін з "зор­ных" атра­даў тра­піў у Слуц­кі ра­ён, і мы на­ве­да­лі ме­ма­ры­яль­ны комп­лекс, уста­ля­ва­ны на тым мес­цы, дзе ра­ней зна­хо­дзі­ла­ся вёс­ка Пе­ра­хо­ды. Бы­ло хо­лад­на, бо па­хо­ды звы­чай­на ла­дзяц­ца зі­мой. Над га­ла­вой на­ві­са­ла шэ­рае не­ба, на­во­кал — пра­ніз­лі­вая ці­шы­ня. Ка­лі сту­дэн­там рас­каз­ва­лі, што тут ста­я­ла спа­ле­ная вёс­ка, што 116 лю­дзей зга­рэ­лі жыў­цом, што ёсць 24 ма­гі­лы, па іх ску­ры ішоў ма­роз. На тва­рах ма­ла­дых лю­дзей бы­ло на­пі­са­на, што яны быц­цам са­мі ўсё гэ­та пра­жы­ва­юць...

Пас­ля мы ад­праў­ля­ем­ся ў шко­лу, пра­во­дзім про­фа­ры­ен­та­цый­ную ра­бо­ту, спар­тыў­ныя ме­ра­пры­ем­ствы, ад­нак ві­даць, што ў га­ло­вах мо­ла­дзі пра­цяг­ва­ец­ца пра­цэс пе­ра­асэн­са­ван­ня. Яны іна­чай па­чы­на­юць ус­пры­маць мір­нае не­ба над га­ла­вой і ра­зу­ме­юць, што гэ­та не прос­та сло­вы. У кож­най бе­ла­рус­кай сям'і ёсць або свед­кі той вай­ны (дзя­ды, пра­дзе­ды), або прос­та штось­ці пе­рад­аец­ца ад­но ад­на­му, та­му мо­ладзь ве­дае і па­мя­тае гэ­ту тра­ге­дыю. Я ба­чу, што ка­лі ім ства­рыць ад­па­вед­ныя ўмо­вы, мы пад­рых­ту­ем доб­рых на­стаў­ні­каў, са­праўд­ных па­тры­ё­таў.

На жаль, не так шмат за­ста­ец­ца лю­дзей, з які­мі мож­на па­гу­та­рыць, ве­тэ­ра­наў. Та­му мы так­са­ма вя­дзём свае за­пі­сы. Ня­хай яны не ма­юць вя­лі­ка­га маш­та­бу, мы іх не пуб­лі­ку­ем, ад­нак у кож­ным атра­дзе ёсць ле­та­піс па­дзей та­го ра­ё­на, у які яны трап­ля­юць. Мы ўсё гэ­та збі­ра­ем, а пас­ля ўжо на­шы вы­пуск­ні­кі мо­гуць вы­ка­рыс­тоў­ваць гэ­та на сва­іх уро­ках.

Ні­на ШЧАР­БА­ЧЭ­ВІЧ.

Фо­та Яў­ге­на ПЯ­СЕЦ­КА­ГА.

P.S. Ка­лі пад­су­ма­ваць тое, што га­ва­ры­ла­ся на "круг­лым ста­ле", мож­на вы­лу­чыць асноў­ныя на­прам­кі да­лей­шай пра­цы. Па­куль жы­выя свед­кі вай­ны, аца­ле­лыя жы­ха­ры спа­ле­ных вё­сак, ім, са­мае га­лоў­нае, трэ­ба даць маг­чы­масць вы­ка­зац­ца, да­нес­ці да су­час­ных лю­дзей тра­ге­дыю, якую ім да­вя­ло­ся пе­ра­жыць. Не­аб­ход­на грун­тоў­нае на­ву­ко­вае да­сле­да­ван­не па тэ­ме спа­ле­ных вё­сак, бо ёсць шмат раз­роз­не­най ін­фар­ма­цыі, атры­ма­най роз­ны­мі людзь­мі, ад­нак ра­зам яна па­куль так і не бы­ла са­бра­на. Іс­нуе па­трэ­ба ў аб­наў­лен­ні звес­так у дзяр­жаў­ным ме­ма­ры­яль­ным комп­лек­се "Ха­тынь" і но­вым му­зеі Вя­лі­кай Ай­чын­най вай­ны (важ­на, каб у "Ха­тынь" на­рэш­це па­чаў за­яз­джаць рэй­са­вы аў­то­бус!). Шмат спа­ле­ных вё­сак да­гэ­туль не ўве­ка­ве­ча­ны, не ўсе ім­ёны іх жы­ха­роў уста­ноў­ле­ны, та­му вар­та пра­цяг­ваць по­шук звес­так і ме­ма­ры­я­лі­за­цыю.