...Не памерці з-за жорсткасці іншых

Такія словы ёсць у малітвах, якія чытаюцца штодня. Але бывае, што паход у тэатр па ўздзеянні на душу можа быць падобны да малітвы. Тэатр можа дакрычацца да глыбінь сэрца, спачатку перавярнуць, а потым паставіць усё на свае месцы. Як «(А)палонія» Кшыштафа Варлікоўскага.

... Сціснула сэрца. Не хоча стукаць. Угаворваю: давай!.. Ну!.. Яшчэ трэба пратрымацца, яшчэ трошкі. Яшчэ трэба выканаць нейкае сваё галоўнае абяцанне перад жыццём. У кожнага — сваё. Наканаванне. Жывеш, жывеш і думаеш, што нічога асаблівага: будзённасць, турботы — пакуль на зразумеў, што нават у тым, што звыкла, правіць баль і напаўняе ўсё сэнсам адна, нават маленькая, іскрынка. Любоў. Грэе. Радуе. А калі не грэе і не радуе, то ўсё адно, толькі яна робіць чалавека жывым. Гэта балюча-адчувальна-крыкліва-жыццёвае бярэ верх і кіруе ўсімі ўчынкамі, што забываеш пра сябе. Ёсць толькі яно. І тады не страшна жыць дзеля іншых і паміраць за іх.

Не ведаю, якіх рэлігійных поглядаў прытрымліваецца польскі рэжысёр Кшыштаф Варлікоўскі. Але яго спектакль «(А)палонія», паказаны ў Мінску ў рамках фестывалю «ТэАрт», мог утварыць шок, падобны да таго, калі грэшны чалавек толькі пачынае спасцігаць 10 запаведзяў: і так нельга з людзьмі, і гэтак немагчыма, і гэта дрэнна, а за гэта вечныя пакуты... Але Біблейскія запаведзі сфармуляваныя некалькі тысяч гадоў таму назад. Але і папярэднія цывілізацыі таксама шукалі адказы на тое, што ёсць добра і дрэнна ў адносінах паміж людзьмі, што разбурае чалавечую душу. І менавіта для сучаснага чалавека з яго тэхналогіямі і зручнасцямі пастаўлены гэты спектакль: праз камфортнасць і сімвалы цывілізацыйнасці нам імкнуцца паказаць штучнасць усяго таго, на што мы мяняем чалавечы пачатак у сабе. Свет рушыць далей, мяняецца форма. А ў чалавеку — усё тая ж барацьба, што і тысячагоддзі таму.

Заснаваны на героях і тэмах яшчэ старажытнагрэчаскіх трагедый, спектакль паказвае: усе іх тыпажы на месцы. Усе дажылі да нашага часу. Мала таго, грэх умацаваўся, павялічыўся ў дзясяткі разоў, ён змяніў сутнасць чалавека, і хоча пайсці далей — знішчыць тое, што яшчэ трымае гэты свет: любоў. Хоць і тут робяцца спробы ўсё перавярнуць, падмяніўшы любоў, гатовую да ахвяравання, любоўю, якая існуе дзеля свайго задавальнення.

Спектакль складаны: нават дзеянні адбываюцца адразу ў розных частках сцэнічнай прасторы, а яшчэ ж трэба паспець сачыць за відэа на сцяне. Але пра жорсткае нельга гаварыць проста. Таму і гаворыцца жорстка — у гэтым сэнсе спектакль правакацыйны.

Пра такую з'яву, як любоў паміж людзьмі, Варлікоўскі разважае праз яе антыпод — нелюбоў. І даследуе, адкуль і як яна бярэцца. Пра тое, як нелюбоў можа прычыняць боль і нават забіваць — ці то асобнага чалавека, ці то групы людзей і нават народы.

Растаптаная любоў жанчыны ператвараецца ў боль-крыўду, з якой немагчыма жыць. Пра гэта можна толькі крычаць: у голас, і яшчэ гучней — у мікрафон, каб пачулі ўсе і спалохаліся: гэта злачынства, усё адно што забіць чалавека. Пра гэта можна крычаць — каб буйным планам на ўвесь экран твар, перакрыўлены грымасай адчаю. Маці і сын. У яго вачах яна вінаватая ў смерці двух чалавек: свайго мужа і яго бацькі. Яго свядомасць сапсаваная неабходнасцю паслухмянасці і адначасовым жаданнем помсты, трымаючы труп мамы на ўнітазе, на камеру (нібыта ў скайпе) ён імкнецца апраўдацца. Наша сучаснае жыццё наогул падобнае на суцэльную спробу апраўдацца і апраўдаць усё, што ні адбываецца. Напрыклад, ці не дзеля гэтага ў спектаклі прагучаў пафасны маналог пра тое, што трэба адстойваць права дэльфінаў на каханне з людзьмі?.. І адваротны бок кахання, чалавечы — тут жа.

Смерць прыйшла забраць мужа. Ён, кемлівы, вырашыў замест сябе прапанаваць жонку: яна ж, калі ішла замуж, абяцала, што аддасць жыццё за каханага. Цяпер ён можа ёй пра гэта нагадаць: няхай выконвае абяцанне. Алкеста выканала. Яна ахвяравала жыццём дзеля каханага! Яго бацька пытаецца ля яе труны: «Дзе ты яшчэ знойдзеш такую дурніцу, якая аддасць за цябе жыццё?..» Яна — маленькая, кволая, безабаронная — ператварыла свет жорсткіх і самалюбівых герояў гэтага спектакля (пад назвай наша жыццё): яна пакінула веру на тое, што сапраўднае каханне і ахвярная любоў усё ж існуе. І той, хто робіць выбар на яе карысць, не выглядае ахвярай. Ахвяры — тыя, хто не зразумеў, не адчуў, не ўтрымаў. І няўжо ж нельга нічога паправіць, каб такую цуда-жанчыну ўратаваць? Дзіўна, але ёсць працяг гэтаму. Прыходзіць Геракл. Герой! Яго справа — ратаваць іншых. Сучасны Геракл ідзе на вечарыну ў змрочнае месца, дзе «чапляе» на ноч жанчынку. І нібыта ж дапамагае, але ў выніку — проста скарыстоўвае. Свет перакулены. Свет, дзе ніхто нікому непатрэбны.

Але ёсць адзінкі, якім патрэбны іншыя, нават калі яны ім ніхто. Апалонія — жанчына, якая ратавала іншых пад страхам уласнай смерці. Яна ратавала яўрэяў падчас фашысцкай акупацыі ў Польшчы. Яна ратавала тых, хто быў абсалютна не абаронены, проста таму, што так — ПА-ЧАЛАВЕЧЫ. Проста таму, што ахвяраваць сабой дзеля іншых — гэта найвялікшая праява любові, якая пакуль што трымае наш свет.

Не страшна прынесці сябе ў ахвяру, калі ведаеш, што некаму гэта ўратуе жыццё. Страшна быць ахвярай па жыцці — ахвярай чужых амбіцый, чужых жаданняў і прагматычных планаў, чужой волі і халоднага разліку, чужога граху, які забівае. Ён можа забіваць іншых, тых, хто апынуўся ў залежным стане, і тых, хто думае, што ўсё залежыць ад яго — тады душа пакрысе пакідае чалавека, ператвараючы яго ў маральнага мутанта... І калі адзін чалавек можа падпарадкоўваць і гвалціць душу другога, то за гэтым жорсткасць ідзе далей: падпарадкаванне, гвалт можа пераходзіць у масавыя формы. І забойствы бываюць масавымі. Пачынаецца з халодных душ адзінак. Але холад распаўсюджваецца і пакрывае свет ледавіковым перыядам беспачуццёвасці, пустэчы...

Як можна любіць гэты свет, калі жывыя і шчырыя пачуцці ў ім перакрываюцца прагматызмам, выгадай, татальным эгаізмам. Як можна ў ім жыць?..

Вось і жывуць — адны з болем, пакутуючы, імкнучыся да кагосьці дастукацца і абудзіць. Другія — у пустэчы, з клопатам пра ўласны прыемны момант і самасцвярджэнне за кошт іншых. Здагадайцеся: каго больш?

...Сэрца, стукай, кажу, стукай, як бы ні было балюча. Таму што, можа быць, будзе момант, калі спатрэбіцца быць не ахвярай, а ахвярнай. Вось каб можна было сапраўды аддаць сваю душу, каб ажывіць любоўю другую...

Ларыса ЦІМОШЫК.