Заакіянскае прызнанне. Якуб Колас у ЗША

Даследчыцкі сінхронны зрэз пэўнага гістарычнага перыяду, ажыццёўлены праз архіўна-пошукавую дзейнасць, дазваляе не толькі дайсці да першакрыніц, але і актывізаваць адмысловае сілавое поле ўзнаўлення ўсіх часавых перыпетый, крос-культурных камунікацый, нацыянальнай падзвіжніцкай працы і яе асэнсавання зблізку і здалёку. Праца такога кшталту пераконвае ў важнай дыпламатычнай місіі мастацкай літаратуры. Пры ўсіх напластаваннях пазнейшых ацэнак, літаратуразнаўчых удобіц і цалікоў, жывое слова класікі заўсёды дзейснае, нават калі некаторыя абставіны яго прамаўлення і вядомасці ў свеце сталі адмысловай капсулай часу.

Эўрыстыка

У суправаджальным тэксце да факсімільнага выдання «Песняў жальбы» (Мінск, 1982) акцэнтавалася гістарычная роля першай кнігі Якуба Коласа: «Гэта ж яна, як і купалаўская “Жалейка”, на пачатку стагоддзя так глыбока і незабыўна, так балюча і светла, так абсяжна і прыгожа раскрыла душу народную, разгарнула велізарны свет беларускага працаўніка, расказала пра яго долю-нядолю, паказала красу і веліч нашай цудоўнай зямлі-карміцелькі». Неабходнасць дакладнага ўзнаўлення і тыражавання першавыдання была абгрунтавана так: «Кніжка “Песні жальбы”, што ўбачыла свет у 1910 годзе ў Вільні, у час, калі аўтар знаходзіўся за кратамі царскага астрога, дайшла да нас у лічаных экзэмплярах».

Асобнік рэдкага выдання, які захоўваецца ў Нацыянальнай бібліятэцы Беларусі, стаў для аўтара гэтых радкоў спачатку загадкай, потым напрамкам пошукавай працы, урэшце  — невялікім архіўным адкрыццём. На карысць лакалізацыі мінулага месцазахоўвання кнігі сведчыў штамп: «Одесская городская публичная библиотека. 7 сентября 1912 года». На вокладцы ўніката напісана імя і прозвішча ўладальніка. Першае слова чытаецца амаль беспраблемна і ўказвае на ўкраінскае паходжанне былога ўладальніка кнігі  — Володимир. З расчыткай прозвішча і ўстанаўленнем асобы ўласніка беларускага выдання мне дапамог кіеўскі калега Вячаслаў Лявіцкі. Як высветлілася, поўны іменны інскрыпт на вокладцы зборніка «Песні жальбы»  — Володимир Буряченко, адметная постаць у гісторыі Украіны перыяду нацыянальнага будаўніцтва, чыё жыццё і грамадска-культурная дзейнасць непарыўна звязаны з Адэсай. Уладзімір Бурачэнка скончыў тут гісторыка-філалагічны факультэт Наварасійскага ўніверсітэта, стаў ініцыятарам стварэння выдавецтва «Дніпро» (1910), выпусціў у свет свае асноўныя лексікаграфічныя працы: «Расійска-ўкраінскі слоўнік» (1916), «Расійска-ўкраінскі слоўнік з дадаткам канцылярскага слоўніка» (1918). Сёння імя Уладзіміра Бурачэнкі называецца ў ліку праваднікоў нацыянальнага руху, пакалення асветнікаў  — Іларыёна Свянціцкага, Івана Агіенкі, Мадэста Лявіцкага і інш., а таксама першых ахвяр рэпрэсіўнай згубы 1930-х гадоў.

Архіўным шляхам

Адзіная беларуская рэцэнзія пачатку ХХ стагоддзя, вядомая сёння, была апублікавана ў газеце «Наша Ніва» 30 верасня 1910 года (пад псеўданімам Бульба). У 1910—1911 гадах шэраг крытычных водгукаў на «Песні жальбы» апублікавалі ўкраінскія перыядычныя выданні, што выходзілі ў аўстра-венгерскім Львове і расійскім Кіеве: «Рада», «Українська хата», «Літературно-науковий вістник», «Недїля». Іх змест ніколі не быў у полі зроку спецыяльнага навуковага даследавання, ды і самі тэксты яшчэ не сабраны і не вывучаны, прысутнічаюць у даведачных выданнях на ўзроўні намінацыі. Між тым, гэта адметны корпус першакрыніц з цікавымі ацэнкамі і назіраннямі, праекцыяй на гісторыю ўкраінскай літаратуры, рэпрэзентацыяй не толькі аналітычных высноў, але і мастацкіх перакладаў некаторых вершаў Якуба Коласа. Так, крытычны водгук Васіля Шчурата, апублікаваны на старонках львоўскага штотыднёвіка «Недїля» ад 1 студзеня 1911 года, змяшчае аўтарскія інтэрпрэтацыі беларускіх твораў: «Скоро в полі забушує», «Мы ходим, спотыкаємся».

Вільня — Нью-Ёрк

Выяўленыя намі матэрыялы сведчаць, як мінімум, аб наладжанасці стасункаў паміж «украінскім» Нью-Ёркам і «беларускай» Вільняй. Публікацыі мелі відавочныя рэкламныя задачы, пры гэтым невядомым заакіянскім аўтарам прапаноўвалася вельмі адметная характарыстыка розных па жанры беларускіх выданняў. Па-сутнасці, гэта першыя рэцэнзіі, прадстаўленыя не толькі ў ЗША, але і ў самой Беларусі і ў яе народаў-суседзяў.

У рубрыцы «Кніжкі, надасланыя ў рэдакцыю» газеты «Свобода» ад 26 студзеня 1911 года паведамлялася пра два беларускія выданні: «Песні жальбы» Якуба Коласа (Вільня, 1910) і «Кароткую гісторыю Беларусі з 40 рысункамі» Власта (Вільня, 1910); давалася інфармацыя пра іх аб’ём і кошт. Далей прадстаўляліся ўкраінскія кнігі і перыядычныя выданні, што выйшлі ў Аўстра-Венгрыі і Расійскай імперыі: «Уплыў Польшчы на эканамічнае развіццё Украіны-Русі» Ціта Вайнароўскага (Львоў, 1910), зборнік вершаў Грыцька Чупрынкі «Ураган» (Кіеў, 1910), «Маладая Украіна» Івана Франко (Львоў, 1910) і яго ж камедыя «Настаўнік» (Кіеў, 1911), «Бібліятэка для рускай моладзі» пад рэдакцыяй Юліяна Насальскага (Каламыя, 1910) і інш.

У наступнай рубрыцы  — «З беларускага пісьменства»  — былі апублікаваны рэцэнзіі на заяўленыя раней кнігі. Пры гэтым водгукі на ўкраінскія выданні адсутнічаюць.

Адметныя характарыстыкі адрасаваны плёну творчай працы Якуба Коласа: «Гэты зборнік вершаў аднаго з найлепшых паэтаў, што цягам двух гадоў друкаваліся ў газеце “Наша Ніва”. Акрамя перадруковак з газеты мы знаходзім у зборніку шмат чаго новага. Форма вершаў не выкшталцоная  — просценькая, такім жа простым, натуральным з’яўляецца жыццё Богам і людзьмі прызабытых беларусаў, якія толькі за апошні дзясятак гадоў пачалі абуджацца, каб зажыць сваім асобным жыццём. З кожнага радка, з кожнага малюнка зборніка так і вее якімсьці сумам, бязмежным жалем. І не дзіва. Гэта Беларусь,

Край наш бедны, край наш родны!

Гразь, балота ды пясок…

А люд “бяз долі і бяз хлеба — гнецца”, бо: “На мужычай ніве каласы пустые”.

І так малюнак за малюнкам  — толькі сум, боль, жаль. І аўтар у вершаванай прадмове няйнакш апраўдваецца за свой настрой, гаворачы:

Нешчасліва наша доля:

Нам нічога не дала.

Не шукайце кветак в полі,

Як вясна к нам не прыйшла!»

Дзеля пацвярджэння сваіх слоў, аб’ектывізацыі ўласных характарыстык аўтар рэцэнзіі абірае нечаканы, але вельмі дзейсны шлях пераліку ўсіх раздзелаў (частак) і вершаў зборніка, што аказваецца дастатковым, каб прыйсці да высновы: «Вось гэтыя чатыры першыя часткі можна назваць фатаграфічнымі здымкамі прыроды Беларусі і душы беларускага мужыка».

Асобная ўвага спынена на змесце пятай часткі  — «З турмы»: «Гэта панурыя малюнкі таго жыцця, што запанавала цяпер скрозь у імперыі пугі. Уся Расія  — гэта адна турма. І гэтыя словы знаходзяць водгалас ва ўсёй гэтай частцы, у кожным вершы». Такім жа, як і раней, чынам пералічваюцца загалоўкі твораў і даюцца заключныя высновы: «Без прэтэнцыёзнасці, простыя  — але шчырыя словы, напісаныя кроўю сэрца»; «…наш братні народ, беларусы, у сваю ўбогую літаратуру прыдбалі такі каштоўны набытак, як уласна гэты зборнік».

***

Меншы па аб’ёме тэкст прысвечаны «Кароткай гісторыі Беларусі» Власта. У ім таксама падрабязна раскрыты змест кнігі, даецца наступнае яе апісанне: «Гэта сцісла і пры тым папулярна напісаная гісторыя Белай Русі. Рэкамендуем яе кожнаму, хто займаецца нашай мінуўшчынай. Тым больш, што ў гісторыі беларусаў  — асабліва ў першых пачатках  — знойдзе шмат чаго такога, што вельмі спрычыніцца да разумення роднай даўніны. Кніжка ўпрыгожана мноствам малюнкаў і здымкаў з гістарычных пісьмовых памятак, што робіць яе больш каштоўнай».

Характарыстыкі замежнага рэцэнзента закальцоўвае прагматычная інфармацыя: «Заказваць абедзьве кніжкі можна ў рэдакцыі “Наша Ніва”, Вільня, Віленская № 20 (Расія)».

***

Зваротныя крокі да супрацоўніцтва ў выдавецкай справе рабіліся ў пачатку ХХ стагоддзя і з беларускага боку, што засведчыў у мемуарных запісах 1926 года Хведар Імшэннік, загадчык канторы і сакратар рэдакцыі «Нашай Нівы», таму яго словы, удзельніка мінулых падзей, маюць асаблівую каштоўнасць: «“Наша Ніва” абменьвалася з другімі выданнямі выключна прагрэсіўнага напрамку і атрымоўвала газеты з усяго свету. Наколькі памятаецца, з замежных газет былі чэшскія з Прагі — “Ćas”, “Ćislo”; былі газеты амерыканскія на ўкраінскай мове (вылучана. — М. Т.). З Сібіры атрымоўвалася “Дальневосточная окраина”, якая выходзіла ва Уладзівастоку, з Украіны — кіеўская “Рада”» (“Полымя”, 1926, № 7).

Зварот да першакрыніцы  — нумара «Нашай Нівы» (1910, № 40, 30 вер.), у якім апублікавана рэцэнзія на «Песні жальбы», не можа навесці на думку аб знаёмстве з ім заакіянскага рэцэнзента і папулярызатара. На першай старонцы газеты былі змешчаны фактурныя рэкламныя аб’явы з інфармацыяй аб выхадзе з друку «Кароткай гісторыі Беларусі» Власта і зборніка вершаў Якуба Коласа «Песні жальбы». Некалькі нашаніўскіх допісаў належаць пяру Власта: «Апаўшае лісце», «Беларускі вечар у Полацку». Урэшце, верш Янкі Купалы «Дудар» апублікаваны з прысвячэннем «аўтару “Беларускай Гісторыі” Власту». Усё гэта сведчыла аб значнасці асобы Вацлава Ластоўскага, яго вядучай ролі ў беларускай асветніцкай працы. У рэцэнзіі Бульбы звяртае на сябе ўвагу адна з аўтарскіх высноў, якая пераклікаецца са свабодаўскім тэкстам: «“Песні жальбы” я бы назваў жывой фатаграфіяй з беларускага жыцця».

Прыведзеныя назіранні  — гэта толькі невялікія фрагменты вялікага пазла культурных узаемадачыненняў мінулага часу, якія сведчаць аб перспектыўнасці архіўных пошукаў, існаванні дзейсных сувязей і магчымасці іх узнаўлення, актуалізацыі аналітычных разваг і ацэнак.

Мікола ТРУС

У публікацыі выкарыстаны матэрыялы з фондаў Дзяржаўнага літаратурна-мемарыяльнага музея Якуба Коласа