З невядомай спадчыны Песняра

У кожнай сям’і ёсць свае звычаі і традыцыі, якія перадаюцца з пакалення ў пакаленне, а часам і рэліквіі. Апошнімі могуць быць рэдкія здымкі, лісты, дзённікі, ювелірныя ўпрыгажэнні, розныя рэчы — адным словам, прадметы, з якімі звязаны цікавыя гісторыі, успаміны, пра якія з гонарам і хваляваннем расказвалі нашчадкам. Адну з такіх сямейных каштоўнасцей перадала ў фонды Дзяржаўнага літаратурна-мемарыяльнага музея Якуба Коласа Марына Жалязняк. Больш як 70 гадоў у яе сям’і беражліва захоўваўся рукапіс ліста Якуба Коласа, адрасаваны яе прадзеду Адаму Мацвеевічу Бічову.

Адам Мацвеевіч нарадзіўся ў 1913 годзе ў Капыльскім раёне Слуцкай во­ бласці, працаваў настаўнікам гісторыі ў  Белпедтэхнікуме, дзе, дарэчы, выкла­ даў і  Канстанцін Міцкевіч (Якуб Колас) з  1922 года. Падчас Другой сусветнай вайны малады настаўнік быў накіраваны на фронт і прапаў без вестак у 1941 годзе. Ліст ад класіка захоўваўся ў дачкі адраса­ та Іны Адамаўны як напамін пра бацьку. Яна сама нарадзілася ў Магілёве, але пад­ час вайны яе сям’я перабралася ў Тулу. Іна Адамаўна пайшла па слядах бацькі, стала настаўніцай, выкладала гісторыю ў чыгуначнай вучэльні. І толькі ў пачат­ ку 1990-х вярнулася ў Беларусь. Напэўна, дзякуючы такім пераездам ліст класіка захаваўся, не знік і дайшоў да нас.

З тэксту ліста відаць, што Адам Мацве­ евіч не быў знаёмы з Якубам Коласам, бо паэт пачынае ліст фармальна: «паважаны таварыш». Малады настаўнік звярнуўся да класіка з шэрагам пытанняў.

Адказ на першае яшчэ раз пацвярджае, што паэма «Новая зямля» пачала пісац­ ца, калі Якуб Колас знаходзіўся ў астро­ зе. Аўтар і сапраўды сумаваў па родных мясцінах і сваіх блізкіх, таму з-пад пяра і выходзілі радкі:

 Малюнкі родныя і з’явы!

Як вы мне любы, як цікавы!

Як часта мілай чарадою

Вы ўстаяце перада мною!

Адказ на другое пытанне раскрывае перад намі літаратурныя перавагі маладога паэта. Якуб Колас згадвае Пушкіна і Лермантава, якіх пазней пе­ ракладаў на беларускую мову, Кальцова і Някрасава. А вось імя Марыі Канапніц­ кай сярод літаратурных пераваг класіка сустракаецца бадай што ўпершыню. Яе прозвішча ў рукапіснай спадчыне класіка згадваецца толькі аднойчы, у артыкуле «Янка Купала і яго паэзія» за 1943 год, дзе Якуб Колас піша, што ў школьныя гады яго сябар і паплечнік захапляўся верша­ мі Марыі Канапніцкай, Адама Міцкевіча і іншых польскіх паэтаў. Ну і, канечне, цікава, што Якуб Колас сам згадвае паэ­ та-народавольца Пятра Якубовіча-Мель­ шына, з імем якога звязваюць паходжан­ не псеўданіма класіка. Параўнанню творчасці Коласа і Някра­ сава прысвечаны шэраг артыкулаў. Заў­ важны ўплыў гэтага рускага пісьменніка на станаўленне Якуба Коласа як паэта.

Асабліва цікавая аўтарская трактоўка назвы паэмы «Новая зямля», новая ў тым сэнсе, што ўносіць змены ў жыццё герояў, хаця сам аўтар і адзначае, што доля сім­ валічнасці ў назве таксама прысутнічае. На жаль, сшыткі рукапісаў паэмы не заха­ валіся, у фондах музея ёсць толькі некаль­ кі рукапісных правак некаторых радкоў, якія былі зроблены ўжо ў пасляваенны час.

Цікава, што сам аўтар адзначае: не­ легальны настаўніцкі з’езд праводзіў­ ся пад знакам эсэраўскай праграмы. Доўгія гады лічылася і пісалася, у тым ліку і ў аўтабіяграфіі Якуба Коласа, што ён быў членам толькі бальшавіцкай  партыі (з 1945 года). Коласу, як вы­ хадцу з  простай сялянскай сям’і, былі блізкімі погляды сацыялістаў-рэва­ люцыянераў (эсэраў). Сялянам вельмі імпанавала эсэраўская аграрная пра­ грама сацыялізацыі ўсіх земляў, якая прадугледжвала ліквідацыю прыватнай уласнасці на зямлю і перадзел паміж вя­ скоўцамі па раўнапраўным прынцыпе. Невыпадкова, што адзін з псеўданімаў Канстанціна Міцкевіча быў «Андрэй- сацыяліст».

Паколькі ліст ніколі не друкаваўся, прыводзім яго цалкам:

«Паважаны таварыш!

Атрымаў Ваша пісьмо і адказваю на пытанні:

1. Самым правільным адказам, думаю, будзе такі: паэма «Новая зямля» выклікана тымі малюнкамі і тымі настроямі, якія абуджаліся ў памяці, калі я знаходзіўся ў Менску ў вастрозе і ўспамінаў свае дзіцячыя гады і блізкіх мне людзей. Ніякі іншы літаратурны твор тут ні пры чым.

2. Сказаць, хто з паэтаў-народнікаў найбольш мяне цікавіў, мне трудна, трудна аддаць каму-небудзь з іх перавагу. Я любіў Някрасава. Бадай што, някрасаўскія матывы паэзіі найбольш узрушылі мяне і асталіся ў памяці. Таксама любіў я і Мельшына (Якубовіча), але чытаць я стаў яго пазней, калі мне было гадоў за дваццаць. Падабалася мне і Марыя Канапніцкая. Любіў я і Кальцова і асабліва Крылова, Пушкіна і Лермантава.

3. «Новую зямлю» ў сувязь з някрасаўскім «Кому на Руси жить хорошо» я ніколі не ставіў, і калі гэта сувязь і ёсць, то яна — з’ява выпадковая.

4. Назву паэмы я разумеў проста — «новая» па стольку, па скольку яна магла ўнесці змену ў жыццё маіх герояў. Б.[ыць] м.[ожа] была тут і доля сімвалічнасці.

5. Ёсць сшыткі, у якія запісваў тэкст паэмы.

6. З’езд быў нелегальны. Праводзіўся ён пад знакам эсэраўскай праграмы. Быў ён у с. Мікалаеўшчыне на маёй радзіме 9 VII ст.[арога] ст.[ылю] 1906 году.

P. S. Калі будуць яшчэ запытанні, напішыце. Усяго добрага. Якуб Колас.

 Мінск, 19 ХІ 1940 г.».

З кожным выяўленым рукапісам Якуба Коласа адкрываюцца новыя старонкі біяграфіі, невядомыя асобы з яго акружэння, творчыя памкненні класіка. Спадзяюся, шмат такіх адкрыццяў чакае нас наперадзе.

Васіліна МІЦКЕВІЧ, галоўны захавальнік фондаў Дзяржаўнага літаратурна-мемарыяльнага музея Якуба Коласа