«Даволі доўгі час я не займаўся літаратураю. Я пабываў у Сібіры, Узбекістане, Эстоніі, бачыў розныя землі і гарады.
І ўсюды на сваім шляху сустракаў і добрых, і благіх людзей. Найбольш добрых, і найбольш гэта помніш, бо на добрым вучышся сам. Я маю на ўвазе не якую дабрачыннасць, а чуласць, сумленнасць і праўду, няхай сабе жорсткую, чалавечыя ўчынкі.
А благія — гэта як памылкі друку».
Ян Скрыган «Кругі».
***
Разбіраючы архівы бацькі, сярод папер, накідаў, кароткіх запісак, філасофскіх сентэнцый і высноў, дадумак, маргіналій мне трапіліся на вочы дзве фразы — «Сэрцу горкая далячынь» і «Спакою душы не будзе», датаваныя 1992 годам, апошнім годам жыцця бацькі. Яны востра і моцна ўрэзаліся ў маю памяць. Можа, былі прызначаны для загалоўкаў будучай драмы або трагедыі. А магчыма, у іх закладзены больш тонкі падтэкст, сакральны сэнс якога патрабуе асаблівага разумення…
***
Знешне бацька здаваўся замкнёным, крыху суровым — чалавекам самім у сабе. За лінзамі акуляраў цяжка было прачытаць у вачах яго думкі і настрой. Усе свае ўражанні, перажыванні, ваганні, сумненні ён расказваў на старонках запісных кніжак і кніжачак і, канечне, на старонках дзённікаў. Тут ён мог павыспавядацца, раскрыць патаемныя куточкі душы, паведаміць пра тое, што раздзірае яго сэрца. Тут быў яго сакральны свет.
Дзённікі я знайшла выпадкова, пасля смерці мамы. Дзесяць агульных пранумараваных сшыткаў былі акуратна перавязаны матузом. Мне адразу стала ясна, прынамсі на першы погляд, што гэта дзённікі. Калі позірк пабег па заляжалых зліплых лісточках, стала відавочна, што іх трэба прыводзіць у чытэльны выгляд. І так ад старонкі да старонкі, па меры паступовага паглыблення ў атмасферу часу, перажываючы разам з бацькам самыя розныя неверагодныя жыццёвыя перыпетыі, форс-мажорныя калапсы, калі зямля рушыцца пад нагамі і крушэнне ўсіх надзей становіцца амаль незваротнаю кропкаю, я зразумела, чаму шматпакутнаю чырвонаю стужкаю праходзяць туга, трывога, боль. Напрыклад, вось такі запіс: «Не магу зразумець, адкуль на сэрцы ў мяне так многа трывогі. Нейкае як бы жаданне, нейкае чаканне, няўпэўненасць. Як бы нешта павінна здарыцца — нядобрае, цяжкае» (5.08.1974). Ці гэты: «Не магу зразумець, чаму на сэрцы так трывожна» (20.01.1975). Ці яшчэ: «А на сэрцы нейкая маўклівая тауга» (8.05.1975). І яшчэ: «Трывожуся і трывожуся. Мабыць, ужо ніколі не даqду да спакойнасці — такую зняверанасць выпрацавала ў мяне жыццё» (20.01.1984). А вось запіс у апошні год жыцця: «Госпадзі, як на душы трывожна і страшна» (2.01.1992).
У сваёй кнізе «Дыялогі на мяжы стагоддзяў» (Мн.: Выд. дом «Звязда», 2013) вядомая ў айчынным асветніцтве журналістка Таццяна Падаляк напісала: «Калі б жыццё пісьменніка Яна Скрыгана — дакладна, з усімі перапетыямі, грымасамі лёсу і выпадковасцямі — пакласці ў аснову літаратурнага твора, рэакцыя чытачоў, пэўна, была б такая: што за дзіўная прыдумка!»
***
Жорны таталітарнай сістэмы не абмінулі майго бацьку, як і многіх яго паплечнікаў. У помным 1937 годзе 32-гадовага Скрыгана асудзілі на 10 гадоў лагераў. Ён тады быў ужо даволі вядомым пісьменнікам у поўным росквіце творчых сіл, калі ўсё жыццё яшчэ наперадзе і багата высокіх бясхмарных планаў павінны абавязкова спраўдзіцца. Здавалася, можна было б проста зламацца, як гэта, на жаль, здарылася з некаторымі асобамі. Можна было б ужо ніколі не вярнуцца ні на родную зямлю, ні ў літаратуру, ні ў нармальнае чалавечае існаванне. Аднак гэтага не адбылося. Напэўна, таму, што храм у душы майго бацькі быў змайстраваны са звышмоцнага матэрыялу. І ў гэтым храме ніколі не згасаў агеньчык веры, надзеі, любові, ён дапамог вытрымаць усе выпрабаванні, якіх хапіла б, па словах бацькі, на некалькі жыццяў!
Прайшоўшы лагерны тэрмін па поўнай 10-гадовай праграме, бацька не меў права жыць ні ў Беларусі, ні ў буйных расійскіх гарадах. Праз гады ён напіша ў сваіх «Кругах»: «Цяпер я гляджу на сваю дарогу, як на далёкі сон. Мая біяграфія здаецца мне вельмі доўгаю, і я дзіўлюся, як многа ў ёй месціцца. Я зазнаў і трагізм, і роспач, зведаў цану радасці і надзеі: быў на грані таго горкага адчування, калі чалавек астаецца без радзімы — не мае на яе права, і зразумеў, якое гэта вялікае і дарагое пачуццё — бацькаўшчына».
Праблукаўшы пэўны час па свеце ў пошуках прыстанку, тата спыніўся ва Узбекістане, горадзе Фергане. Там сустрэў маю маму Ганну Міхайлаўну, якая падчас вайны была эвакуіравана з Масквы з гідролізным заводам, дзе працавала. Там я і нарадзілася. Пражылі мы ў Фергане нядоўга. Усё часцей, па словах таты, стала падступаць туга, ад якой нельга было знайсці выратавання: «Я пачаў бачыць сны, як налівае і ходзіць хвалямі жыта, як па лузе растуць кусты, як віюцца ў полі дарогі, і думаў: няўжо ж гэта ўсё я цяпер буду бачыць толькі ў снах?» (Ян Скрыган «Кругі»).
І тут шчасліва выручыла нечаканасць, дзякуючы якой мы неўзабаве апынуліся на эстонскай зямлі, што прытуліла нашу сям’ю ў вельмі цяжкі перыяд жыцця, дала пэўнае апірышча, працу (галоўным бухгалтарам на Сланца-хімічным камбінаце ў г. Ківіылі). Думалі, Эстонія стане для нашай сям’і другой радзімай.
І вось, калі жыццё стала ўжо больш-менш наладжвацца, на тату абрынулася новая трагічная неспадзяванка. Справа ў тым, што ў 1949 годзе пракацілася вынішчальным катком другая хваля рэпрэсій, якая накрыла сабою ўсіх, хто перажыў жорны першай хвалі 30-х гадоў. Цяпер вырак быў такі: на вечнае пасяленне ў Сібір.
«Вось так скончылася маё гасцяванне ў Эстоніі (лістапад 1945 г. — Г. С.). Яшчэ добра, што чэкіст згадзіўся зайсці са мною дадому. Каб я мог пераадзецца адпаведна таму, дзе цяпер мне давядзецца быць (тату арыштавалі акурат на рабоце. — Г. С.). Дома быў Алёшка (мой брацік па маці. — Г. С.), я папрасіў яго збегаць на работу да мамы і сказаць, каб яна скоранька ішла дадому. Вядома, яна тут жа прыбегла… Калі я выходзіў з дому, скрозь слёзы яна сказала: “Памятай, дзе б ты ні быў, я да цябе прыеду”» (Ян Скрыган «Эстонія», 1992 г.).
І прыехала. Разам з намі — дзецьмі — мною і брацікам па маці Алікам. Тата падчас сустрэчы на вакзале ў Краснаярску ціхенька шапнуў ёй: «Ты вярнула мне жыццё».
Так, вярнула. І жыццё, а разам з ім і чалавека, і мужа, і грамадзяніна, і пісьменніка, і любага бацьку, і пяшчотнага дзядулю.
Пра маму я пісала ў сваіх успамінах, неаднойчы расказвала на імпрэзах і прэзентацыях кніг. Успамінаю яе з глыбокімі пачуццямі. Гэта моцная, мужная жанчына, якая стаічна і самааддана падзяліла з татам пакутніцкія гады выгнання. Яна ніколі не гублялася ў самыя крытычныя моманты. Гэта пра яе: «Коня на скаку остановит, в горящую избу войдет». Гэтай жанчыне суджана было стаць і вернай памочніцай, і музай, і адданай жонкай да канца зямных дзён бацькі.
Так сталі мы жыць у сяле Сухабузім Краснаярскага краю, дзе зімою маразы даходзяць да -55°, а ўлетку спёка да +50°. Нават часам збіралі два ўраджаі за лета. Сяло гэтае шырока раскінулася сярод тайгі на берагах рэчкі Бузім. Зямлянка, якая была нам жытлом, стаяла на самым ускрайку, далей цераз рэчку — могільнік, а за могільнікам — тайга.
Неўзабаве ў нашай зямлянцы было ўсё абсталявана. Сваімі рукамі былі зроблены зэдлі, стол, палічкі і шмат чаго іншага. Жыццё наладжвалася.
«Я палюбіў Сібір і сібірскую зіму з яе сухімі яснымі марозамі… Я палюбіў сваё харошае сяло з яго ціхімі вуліцамі і завулкамі, з камунгасам, дзе працаваў і зазнаў таксама гора і ўдачы, з узгоркамі за нізкім драўляным мастом, дзе стаяла наша зямлянка...
Я думаў, што ўжо карэнны сібірак і нікуды мне не трэба. Але аднойчы на работу да мяне прыбегла Аня і, адчыніўшы дзверы ў кантору, дала знак, каб я выйшаў. У руцэ ў яе я ўгледзеў раскрыты канверт. Не ведаю, што я падумаў, але на гэтую хвіліну ўсё для мяне знікла. “Вось чытай, — сказала яна, з дрыжэннем рукі падаючы той канверт. — Толькі спакойна”. Я яшчэ не паспеў прачытаць ні радка, як з розных пакояў зачохкалі дзверы і людзі падбягалі да мяне, віншавалі і ціснулі рукі. Ніхто не ведае законаў, па якіх так скора пазнаюцца добрыя весці. Гэта было паведамленне пракуратуры БССР, я атрымаў яго 17 студзеня 1955 года.
Цяпер я адчуў, што не магу аставацца тут ні аднаго дня» (Ян Скрыган «Кругі»).
***
Намер звярнуцца да жанру ўспамінаў пра людзей, з якімі пашчасціла знацца ў розныя перыяды жыцця, узнік у таты, калі ён вярнуўся пасля рэабілітацыі ў Мінск. Ён адчуў, што цэлае пакаленне, плеяда таленавітых, выдатных беларускіх пісьменнікаў, якіх ён ведаў у маладосці — тых, якія расстраляны, загінулі ў Сібіры, закатаваны ў турэмных камерах, і тых, хто прапаў без вестак, і тых, якія выпадкова, цудам засталіся жывымі, прайшоўшы праз гораны пекла, — іх імёны аказаліся амаль напалову забытымі. Гэтыя людзі — цвет нацыі, якія навечна застануцца маладымі: Платон Галавач, Васіль Каваль, Юлі Таўбін, Сымон Баранавых, Паўлюк Шукайла, Цішка Гартны, Лукаш Калюга, Алесь Гародня, Міхась Зарэцкі і яшчэ, і яшчэ… Бацька адчуваў патрэбу, абавязак перад нашчадкамі, лічыў сваім доўгам, можна сказаць, бачыў місію ў тым, каб пакінуць будучыні памяць аб часе, падзеях, людзях. Тым больш што такая сфера літаратурнай дзейнасці, як успаміны і наогул усё, што звязана з так званай мемуарнай літаратурай, літаратурным партрэтам, была люба бацьку. Ён любіў такое чытаць, захапляўся, быў тонкім знаўцам гэтага жанру. Таму, мабыць, натуральным з’яўляецца тое, што кожны ўспамін — высокамастацкі ўзор стварэння жывога характару, аблічча, часу, падзей. «Люблю мемуары. Не параўнаю іх ні з якім раманам. Сувязь часоў, пазнаванне гісторыі. Патрэба душы» (дзённікі, 10.01.1981).
Паралельна з маёй работаю над перадрукам дзённікаў бацькі вызравала неабходнасць выдаць усе гэтыя ўспаміны, літаратурныя партрэты-апавяданні асобнай кніжкай. Менавіта з дзённікаў я даведалася, з якой трапятлівасцю, любоўю, адказнасцю, сумневамі, ваганнямі тата працаваў над кожным вобразам. Вось напрыклад: «Гаўрука я псую тым, што доўга раблю. І яго трэба карацей. Не напіхваць непатрэбшчынай» (дзённікі, 24.10.1981). Ці гэта: «Каторы раз бяруся напісаць пра Ганну Бухарыну (Ларыну. — Г. С.), пакуль што не даецца» (дзённікі, 3.04.1989). І яшчэ: «Гэта страшная штука — адчай у творчасці. Успамін. Пра тое, як бачыўся з Бэла Кунам у нас у Нова-Іванаўскім лагеры. Адкрыў: што пісаць пра тое неймаверна цяжка… Два з лішнім месяцы мучыўся, як мог падшарбоўваў, падганяў разуменне часу — фальшывіць. Знішчыў усё… Сёння пачаў зноў працаваць над тым самым. Пакуль што, на спакойную галаву, пачаў зноў. Аднаўляць. Паспакайнеўшы, здаецца, пачало выходзіць. Дай божа, каб пайшло і далей (дзённікі, 9.02.1989). Ці вось яшчэ: «Не разумею, як я да гэтага часу нічога не напісаў пра Алеся Гародню! Трэба абавязкова напісаць! Гэта ж будзе і пра час, і пра сябе, і пра цэлую паласу жыцця нашай літаратуры. І толькі вось сёння, прылегшы пасля абеду адпачыць і прачнуўшыся, успомніўшы нечакана той час, — сам на сябе за гэта насварыўся. Гародня ж — найкаларытнейшая і найнеспадзяванейшая фігура ў нашай літаратуры» (дзённікі, 12.11.1989).
Гэта тата напісаў, калі яму было 84 гады. Наогул, такая акалічнасць не можа не кідацца ў вочы. Гэта гады, калі чалавеку пасля васьмідзесяці і невылечная хвароба. Таму, напэўна, цалкам апраўдана з аднаго боку — жаданне як мага больш зрабіць, а з другога — немагчымасць трымаць зададзены самому сабе тэмп, што яшчэ больш знясільвае фізічна і духоўна. «Божа, а як цяжка стала пісаць! Вунь таго Гаўрука пішу цяпер — гэта ж пакута! Нічога не хочацца дазволіць сабе лішняга» (дзённікі, 5.03.1986).
Такі душэўны настрой не выклікае здзіўлення, успрымаецца вельмі натуральна, ведаючы і ўзрост, і стан здароўя таты. Здавалася, толькі б паспець дарабіць пачатае. Але ж не, неардынарная творчая душа жыве па сваіх законах. Для яе не існуе аніякіх абмежаванняў у думках і думах.
Вось толькі невялікая крыха з таго, што марыў зрабіць тата:
- Сібірска-Эстонска-Ферганская эпапея;
- паездка на Шалтыр;
- спіс апавяданняў-успамінаў за 20 з лішкам сваіх астрожніцкіх гадоў: «Бо трэба, ой як трэба спяшацца» (дзённікі, 1989);
- «Пяты круг. Дом»: «Трэба конча дажыць, каб напісаць яшчэ “Пяты круг. Дом”. Гэта вельмі патрэбны круг» (дзённікі, 1986).
***
Вельмі чакаў выдання дзённікаў Сева — сын, якога тату несуджана было бачыць, так трагічна склаўся лёс.
Тут я зраблю адступленне, адкручу кінастужку жыцця на шмат гадоў. Справа ў тым, што да першага арышту ў 1936 годзе ў таты была сям’я — жонка Галіна (Ліна) і сын Сева, які нарадзіўся, калі бацьку забралі. У нашай хаце ніколі ўслых не гаварылася на гэтую балючую тэму. Мама ўсе падрабязнасці таго драматычнага адрэзку жыцця бацькі ведала і гэтага было досыць. З маміных аповедаў я і даведалася пра тое, што ў таты перад вайной была сям’я і ў самым пачатку вайны ў дом, дзе жыла Галіна з маленькім Севачкам, трапіла бомба і яны загінулі. Гэтая жудасная навіна дайшла да зняволенага таты нейкай «галубінай» поштай. З гэтым бярэдзячым душу ўсведамленнем тата і жыў. І калі ў маіх бацькоў у належны час павінна было нарадзіцца дзіця, яны вырашылі: калі народзіцца дачка — яе назавуць Галінаю, а калі сын — Севаю. Таму мяне завуць Галінаю.
Але жыццё нам часам падносіць такія сюрпрызы, пра якія кажуць — гэтага не можа быць. Дык вось, Галіна і Сева аказаліся жывыя. Прайшоўшы свае кругі пекла, яны апынуліся ў Германіі. Пра гэта стала вядома ў 1963 годзе, калі тата атрымаў ліст ад Севы літаральна «на деревню дедушке». Сева недзе выпадкова ўбачыў вокладку татавай кнігі і вырашыў напісаць, не ведаючы адрасу, не будучы ўпэўненым, што гэта менавіта яго бацька (па логіцы бацьку даўно ўжо павінны былі знішчыць). Ён напісаў проста на Саюз пісьменнікаў БССР. А калі яшчэ прыняць да ўвагі ідэалагічную ўстаноўку ў іх свядомасці, то можна ўявіць, як ні на што не спадзяваўся Сева. У канверт была ўкладзена фотакартка прыгожага маладога чалавека з надпісам на адвароце: «Дорогому отцу от сына Всеволода».
З тае пары паміж нашымі сем’ямі завязалася кранальная перапіска, якая то абрывалася на нейкі час, то аднаўлялася. Паступова стрыманы тон першых лістоў саступаў месца шчырасці і даверлівасці. Мы з адноснай рэгулярнасцю ўведвалі падрабязнасці падзей жыцця далёкай і блізкай нам сям’і: пра жаніцьбу Севы, пра нараджэнне дачок — Таццяны, затым Эвы-Надзін. Некаторыя лісты прыносілі журботныя весткі — смерць мамы, праз некаторы час бабулі. Так неўпрыкметку наша сям’я станавілася для Севы тым далёкім астраўком, куды магла адважна прыляцець яго душа і ў цяжкія, і ў светлыя хвіліны жыцця. Можна было толькі здагадвацца, што за землятрусы бушавалі ў душы бацькі, якому так і не накавана было сустрэцца з сынам.
У 2007 годзе, як мінула 15 гадоў пасля смерці бацькі, настаў мой час усвядоміць, што праз мяне працягваецца некратычная нітачка ад бацькі да сына. Мне пашчасціла ўбачыцца з Севам у г. Дуйсбургу (Германія) і правесці з ім незабыўныя дні ў 2007 і 2012 гадах. Нашы сустрэчы былі надзвычайна цёплыя і душэўныя. Пра што і пра каго мы толькі не гаварылі! Сева распавядаў пра сваё жыццё, аб няпростым дзяцінстве. Некаторыя эпізоды ён пераказваў са слоў сваёй мамы. Пра адзін з іх я ў сваю чаргу ведаю з татавых успамінаў. Гэта было ў злавесна помным 1936 годзе. Пра нараджэнне сына тата ўведаў на турэмных нарах. Нейкімі вядомымі толькі ёй шляхамі, татава жонка Галіна даведалася, калі павінна была адбыцца перасылка зняволеных. І калі падышла татава чарга прайсці некалькі хуткіх крокаў з «варанка» ў вагон цягніка, ён у далёкім натоўпе такіх жа шматпакутных жанчын на імгненне ўбачыў Ліну з беленькім скруткам на руках. Яна варушыла вуснамі і паказвала гэты скрутак з анучаю у якім быў загорнуты грудны Сева. І… усё.
Калі я паведаміла Севу, што неўзабаве маю выдаць дзённікі нашага бацькі, ён сумна сказаў, што наўрад ці дачакаецца, бо вельмі блага сябе адчувае. А я ў адказ: «Дачакаешся, Сева, дачакаешся…»
Сева не дачакаў зусім крыху, дзённікі выйшлі ў жніўні 2013 года, а 1 ліпеня 2013 мне давялося ўбачыць Севу на ягоным пахаванні. Такі суровы лёс.
***
«Спакою душы не будзе», «Сэрцу горкая далячынь» — фразы, застылыя ў часе, так і застаюцца ўсяго толькі загалоўкамі. Які ўтойваецца падтэкст у гэтых фразах? Якім задумам так і не было суджана матэрыялізавацца ў слове? Адказу на гэтае пытанне няма. Па сутнасці, гэта квінтэсэнцыя ўсяго жыццёвага шляху — стромкіх віражоў і паваротаў, незаменных страт, душэўных катастроф і ўзрушэнняў. У гэтым кантэксце з’яўляецца паказальным, прынамсі не выклікае здзіўлення, апошні запіс у дзённіках: «Якая страшная ноч была мне сёння. Я паміраў… Над усім пануе варожасць, ссылка, нікчэмнасць пражытага і бачанага. Адно што было ў мяне высокае, чэснае, яснае — жонка, якая заўсёды і ўсюды ішла за мною. Прычым — гэта ж другая жонка. З першаю ж навечна мяне разлучыла ссылка, Сібір. Таксама памятаю яе толькі добра. Вунь на сцяне вісіць і партрэт сына, якога ніколі не бачыў. Цяпер ён сфатаграфаваны з дзвюма дочкамі.
Усё жыццё маё — як казка, толькі нядобрая, суровая. Як чужая».
18 верасня 1992 года смерць бязлітаснай рукой у адно імгненне назаўжды спыніла сэрца, якое не ведала супакою і адпачынку. Засталася памяць.
Роза Станкевіч — даследчыца беларускай літаратуры — у сваім артыкуле, прысвечаным 100-годдзю з дня нараджэння Яна Скрыгана, вельмі пранікнёна прароцкі сказала: «Само жыццё працягвае, дапісвае, дасказвае яго кнігу і так з’яўляецца яе 5-ы круг — круг Вечнасці».
І хай у гэтым крузе назаўсёды пануюць прімірэнне, спакой, пяшчота, бязмежная любоў.
16 лістапада 2020 года спаўняецца 115 гадоў з дня нараджэння Яна Скрыгана. Прысвячаю мой сціплы аповед светлай памяці бацькі.
Галіна СКРЫГАН
Сумесныя праекты ядзерных тэхналогій.
