Генадзь Мішчук. Пачатак

Генадзь Мішчук нарадзіўся праз 25 гадоў пасля заканчэння Вялікай Айчыннай вайны, таму, зразумела, яго ўяўленні пра яе грунтуюцца на пераасэнсаванні чужога жыццёвага вопыту, на прачытаных кнігах і прагледжаных кінафільмах. Ці дастаткова гэтага, каб напісаць апавяданне, якое пакідала б уражанне, што напісана праўдзіва? Безумоўна, так, і ў якасці прыкладу можна прывесці неверагодна вялікую колькасць мастацкіх твораў на гістарычную тэму. Праўда, усё ж пры адной, ці не самай важнай умове: твор павінен быць таленавітым. А ці ўдалося Генадзю Мішчуку стварыць такое апавяданне, чытачы «Звязды» могуць меркаваць самі, прачытаўшы яго.

Алесь Бадак.

Еўдакія прачнулася на досвітку ад глухіх раскатаў грому. Адхінула фіранку: «Няўжо навальніца?» — трасянула за плечы мужа.

— Уставай, Серафіме, нешта няладнае.

Гаспадар, якому жонка перабіла салодкі ранковы сон, штосьці прабурчаў, крыху пасядзеў на ложку і пачаў павольна апранацца. Грымоты не сціхалі. Серафім выйшаў з хаты, на падворку агледзеўся. Палымнеў усход. Сонца пафарбавала небасхіл ружовай чырванню, ды так густа, што тая, сцякаючы, зачапіла верхавіны цёмных дрэў. Але дзіўным было другое: захад таксама палыхаў агнём. Здавалася, што два сонцы адразу ўстаюць над зямлёю.

— Што гэта, Серафіме? — занепакоена спытала жонка.

— А бог яго ведае. Мо пажар, а можа, манеўры. Што тут гадаць, пайду лепей гаспадарку агляну.

Ля хлеўчука ён спыніўся, прыслухаўся да грымотаў. Яўна не навальніца. А што, калі гэта вайна? Вунь колькі мужыкоў з суседніх вёсак і хутароў на вайсковыя зборы забралі. У самую касавіцу... Нездарма гэта, ой, нездарма... Ды і лектар, што нядаўна ў лясніцтва прыязджаў, сваёй прапагандай толькі занепакоенасць у сэрцы пасяліў. Гітлер, маўляў, са Сталіным цяпер сябры. Дагавор аб ненападзенні... А калі ж яны такімі сябрамі сталі? Немец пад сябе амаль усю Еўропу падмяў, а бацька ўсіх народаў куды глядзіць? Ды аб гэтым лепей маўчаць. Ёсць кавалак хлеба — і трымай язык за зубамі. А то, чаго добрага... Хто дзяцей пагадуе? Брат Мікалай? У яго сваіх чацвёра. Нядаўна вось у райцэнтр дачку вазіў — захварэла. Параілі яму да старой палячкі звярнуцца, яна лепшая за сталінскіх дактароў. Дык казаў, што старая ўвесь час, як дачку аглядала, плакала і паўтарала: «Война будзе, война будзе». Грошы ні капейкі не ўзяла, а дачку ў імгненне вока на ногі паставіла. А што, калі і сапраўды вайна пачнецца?

Сонца ўзнялося высока ў неба, і трывожнага зарыва ўжо не было відаць. Толькі грымотнае рэха лякала наваколле. Час збірацца на працу. Сёння чарга Серафіму дзяжурыць у будынку лясніцтва. Па будных днях там начальства сядзіць, па выхадных — леснікі чаргуюць. Хоць і шкада выхаднога дня, а што зробіш? Жонка сабрала торбу, сняданак на стол паставіла. Дзеці, пачуўшы пах варанай бульбы з салам і цыбуляй, без матчыных угавораў прахапіліся, каб паснедаць разам з бацькам. Чацвёра іх у яго. Старэйшая дачка ўжо да замужжа рыхтуецца. На восень чакай сватоў. І пойдзе яго крывінка да другой сям'і, а там хто ведае, як лёс складзецца. Вось сынкі-пагодкі — іншая рэч. Гэта галоўная надзея і багацце Серафіма. Будзе каму працаваць на зямельцы, як свет не раскідаецца.

— Татка, а хто гэта грукоча? — пытаюцца малыя, па-гаспадарску намінаючы картоплю.

— Ды мужыкі гэта з суседніх вёсак да гораду на кірмаш падаліся. Вось падводы і грукацяць па бруку, — ці то жартуе, ці то суцяшае дзяцей Серафім, а ў самога сэрца сціскаецца ад тугі і трывогі.

— Ну, дзякуй богу за хлеб надзённы, час ехаць. Бывайце здаровы, матку слухайце. Еўдакія, як што, сена на ўзмежку зграбіце. Здаецца, на дождж збіраецца...

Пры чарговай хвалі кананады конь вушамі стрыжэ. І яму, відаць, трывожна. Чуе скаціна бяду, што не кажы. А дзень абяцае быць добрым. Эх, шчасце чалавечае! Што каму, а Серафіму многа не трэба. Абы хутарок яго стаяў ды сямейка здаровая была. Хай усюды людзі жывуць у цішыні і спакоі. За што тут сварыцца, за што ваяваць? За мяжу ці разору? Хапае той зямлі і лесу. Вось як бяда здарыцца ці хвароба ўваб'ецца — нічога не трэба. Але, каб чалавек не заносіўся, каб шанаваў тое, што ёсць, і бяда ў пэўнай меры карысная. Бо дай волю — чалавек на неба можа залезці, каб Бога за бараду трасянуць.

Вузкая сцежка вывела конніка на дарогу, і Серафім не ўтрымаўся, тузануў лейцы, і конь шпарка паскакаў праз густы хвойнік.

У будынку лясніцтва — дабротнай ашаляванай хаціне з шырокімі вокнамі, у якія заўсёды ўглядаецца векавы лес, мітусіліся людзі. Начальства выносіла з кабінетаў нейкія паперы і трамбавала ў легкавік, што стаяў заведзены ля самага ганка. На Серафімава прывітанне ніхто не адказаў. А па шэрых і напружаных тварах людзей ён зразумеў, што здарылася нешта страшнае. Каб не заважаць, ён праціснуўся ў невялічкі пакойчык, куды звычайна ўсе збіраліся на перакур. Тут у клубах шэрага тытунёвага дыму на шырокай лаве сядзеў стары Хведар-ляснік з Залесся, чалавек паважаны і дасведчаны.

— Вайна, Серафіме, вайна... — замест прывітання першым прабасіў ён. — У райцэнтры ўжо ёсць загінулыя і параненыя. Нямецкія самалёты ноччу бомбы скінулі...

— Вайна?! Як вайна? Абяцалі ж, што не будзе...

— Нас, браце, з табой не спыталі...

У пакойчык ускочыў галоўны інжынер і рэзка абарваў іх размову.

— Без панікі! Агрэсар будзе разбіты ў найбліжэйшыя дваццаць чатыры гадзіны. На сёння ўсе вольныя. Вяртайцеся дамоў і чакайце далейшых указанняў!

Апусціўшы галовы, Серафім і Хведар падаліся да выхада. Ішлі моўчкі, ведучы коней за лейцы, пакуль будынак лясніцтва не знік з вачэй.

— Што ж то будзе, Хведар? — першым загаварыў Серафім.

— Што будзе? І ўявіць цяжка. Ты юнаком у бежанцах быў, а я з германцам у першую імперыялістычную біўся. Ён тады ўжо газамі нас труціў... Дзяцей і ўнукаў шкада.

— Дык і ў нас армія магутная. Вунь інжынер абяцаў, што любому агрэсару ў дваццаць чатыры гадзіны рогі зламаем.

— Тое і бяда, што такія інжынеры ў арміі камандзіры, дый увогуле... Раздумаешся, Серафіме, навошта толькі на гэты свет нарадзіўся...

На скрыжаванні па-сяброўску развіталіся і падаліся кожны ў свой бок.

Ад страшнай навіны Еўдакія ледзь не самлела.

— Ай, дзетачкі мае, дзетачкі, — галасіла яна, і слёзы, як боб, каціліся па яе шчаках. — Навошта я вас на свет нарадзіла? На вечныя пакуты...

Малыя, як птушаняты, туліліся адно да аднаго і шморгалі насамі, не разумеючы, што такога страшнага нарабілася ў свеце.

— Што будзе? Што ж то будзе?! — галасіла Еўдакія.

Крывавае сонца павольна скацілася за цёмную сцяну бору. Дзень скончыўся. Наперадзе была ноч, поўная смутку і жалобы, ноч трывог і напружанага чакання. Не было сну Серафіму, не спала Еўдакія, ад грымотнай кананады варочаліся ў сваіх ложках дзеці. Шум з лесу за вокнамі ўпершыню за жыццё навяваў страх.

Апоўначы ў дзверы Серафімавай хаты пастукаліся. Жонка схамянулася і з трывогай глянула на мужа. Серафім запаліў газоўку і выйшаў у сенцы.

— Хто там?

— Свои, — па-руску адказаў стомлены голас.

У святле лямпы Серафім убачыў ля дзясятка салдат у запыленых чырвонаармейскіх гімнасцёрках. Адзін з іх быў паранены. Забінтаваная наспех рука ў цёмных разводах крыві сведчыла аб сур'ёзным раненні.

— Здравствуй, отец! Нам бы водицы да хлебушка...

Высокі віхрасты хлопец з абветранымі вуснамі ў афіцэрскай гімнасцёрцы ціха звярнуўся да яго. Яны прагна пілі ваду, па чарзе перадаючы конаўку, а Серафім пільна ўглядаўся ў кожную постаць. Еўдакія вынесла бохан хлеба, сала, высыпала з чыгунка дзясятак вараных бульбін.

— Частуйцеся...

— Спасибо, а может, у вас медикаменты какие имеются, у нас товарищ раненый...

Серафім вынес з каморы пляшку гарэлкі.

— Бярыце, іншага няма... Куды ж вы цяпер?

— К своим пробиваться будем.

— А дзе ж тыя свае?

Адказу не было. Цёмныя постаці байцоў хутка зніклі ў лясным гушчары.

Серафім вярнуўся ў хату. Жонка плакала. Толькі плакала ўжо моўчкі, каб не разбудзіць дзяцей.

— Супакойся, Еўдакія, не трэба... Можа, усё яшчэ абыдзецца, — сказаў ён, суцяшаючы ці то жонку, ці то сябе, і не распранаючыся прылёг на шырокую лаву.

Чаму ў цяжкія хвіліны час цягнецца так марудна, а ў хвіліны бязмернага шчасця — імкліва ляціць? Так хацелася Серафіму заплюшчыць вочы, заснуць і прачнуцца ў іншым свеце — спакойным і зацішным, без вайны і гора, дзе можна жыць і працаваць, гадаваць дзяцей і радавацца кожнаму дню. Ён ляжаў і думаў аб шчасці. Учарашнім ранкам Серафім быў шчаслівым чалавекам...

На золку да іх зноў пастукаліся. На ганку стаяла чацвёра ўзброеных людзей у такіх жа запыленых, пасечаных гімнасцёрках. Адзін з іх — сярэдняга ўзросту, у фуражцы і партупеі, з афіцэрскімі «шпаламі» і бліскучым медалём — падышоў да Серафіма, павітаўся і ціха папрасіў:

— Нам бы перекусить чего. Больше суток без пищи.

Серафім, як зачараваны, глядзеў на яго медаль.

— Что с вами, товарищ?

Ваенны мякка крануў яго за плячо. Серафім схамянуўся.

— Паесці?! А дзе ж вашы паходныя кухні, танкі, самалёты?

Роспач ахапіла Серафіма. Ён глядзеў то ў вочы афіцэру, то на яго бліскучы медаль.

— Вы адступаеце хто куды, нас пакідаеце, а вас кармі?! Дзе ж я на вас усіх набяруся? У мяне чацвёра дзяцей, разумееш? Чацвёра! Іх таксама карміць трэба. Табе медаля за што давалі, каб ты па карчах хаваўся?

— Серафім, апамятайся! — з хаты выбегла жонка і паспрабавала ўмяшацца. — Яны ж не вінаватыя, — праз слёзы гаварыла яна.

— А хто вінаваты? Хто? Хто нас абароніць?

Серафім, бы знясілены, апусціўся на прызбу і закрыў твар рукой.

— Прости, отец...

Афіцэр панура схіліў галаву і разам са сваімі падначаленымі падаўся да лесу.

...Серафім дагнаў іх у канцы старой грэблі.

— Прабачце, сынкі, калі можаце, прабачце. Бога за вас маліць буду... Забудзьце мае словы, у гарачцы і роспачы сказаныя. І гэта прыміце ад чыстага сэрца, што ёсць...

У льняным ручніку ляжала галоўка сыру і кавалак хлеба. Чалавек з бліскучым медалём нетаропка падышоў да Серафіма. Яны моўчкі глядзелі адзін аднаму ў вочы і ледзь стрымлівалі слёзы. Пачынаўся другі дзень вайны. Жудаснай і крывавай, якая знішчыць і пакалечыць дзясяткі мільёнаў людзей. Бы пачварная істота, нахабна ўварвецца ў шчаслівае жыццё прыгожых гарадоў і ціхіх вёсак. Зруйнуе мары і надзеі некалькіх пакаленняў. Ды толькі мацнейшай за варожыя гарматы і танкі, мацнейшай за любую варожую зброю будзе сіла чалавечага духу, сіла воіна-абаронцы, які зараз стаяў перад Серафімам.

— Прости и нас, отец. За всё. — Узяў ежу і нізка пакланіўся.

Серафім доўга глядзеў на іх постаці і ў апошняе імгненне не стрымаўся і крыкнуў наўздагон:

— А як завуць цябе, чалавеча?

— Иваном. Мы все, отец, Иваны, — ціхае рэха прынесла адказ.

Генадзь Мішчук