Чаму ў падлеткаў узнікаюць праблемы ў камунікацыі?

Адна з асноўных патрэб у пераходным узросце — будаванне сацыяльных стасункаў. Гэта значыць, падлетку важна адчуць сябе ў «зграі», сярод роўных, і кантактаваць з аднагодкамі. Але часам здараецца так, што дзеці не маюць сяброў, не жадаюць ніякіх кантактаў і ўвогуле не хочуць выходзіць са свайго пакоя. Як распазнаць праблемы ў камунікацыі і перамагчы іх, расказалі спецыялісты цэнтра, сяброўскага да падлеткаў, «Давер» — псіхолаг-кансультант Святлана Паляшчук і каардынатар Валянціна Шукан.

— У падлеткавым узросце вельмі важна кантактаваць з равеснікамі, і псіхолагі кажуць, што гэта неад'емны складнік развіцця. А што рабіць, калі адбываецца наадварот — падлетак замыкаецца ў сабе і не жадае ні з кім мець стасункаў? Чым гэта можна растлумачыць?

С. П. — Сапраўды такое здараецца. І бацькі пачынаюць задаваць пытанні: ці ўсё добра з падлеткам, бо ён нікуды не ходзіць, у яго няма сяброў, ён ні з кім не хоча кантактаваць, нават на дзень нараджэння няма каго запрасіць. Прыблізны ўзрост такіх падлеткаў (найчасцей гэта дзяўчаты) — 12-14 гадоў. Пры гэтым дзіця сцвярджае, што яму так добра. Работа з такім падлеткам пачынаецца з таго, што мы высвятляем, ці сапраўды яму камфортна. За гэтым «добра» можа хавацца псіхалагічная траўма, атрыманая ў выніку кантактавання. І можа аказацца, што такое дзіця — ізгой у класе, той, з кім з нейкіх прычын не хочуць мець зносін, і ён проста звыкся з гэтай сітуацыяй. І «мне так добра» азначае «няма іншага выйсця». Тады мы працуем у адным кірунку.

Другая група — сарамлівыя падлеткі, якія не маюць камунікатыўных навыкаў і не ўмеюць устанаўліваць кантакты з равеснікамі. У іх, як правіла, жорсткія інтымныя межы, яны скардзяцца на павышаную трывожнасць: у мяне пацеюць рукі, мне страшна апынуцца ў новай кампаніі, я не ведаю, пра што гаварыць, я ўвесь час маўчу. Тут размова ідзе пра неабходнасць развіваць камунікатыўныя навыкі. Пры правільнай рабоце з такіх дзяцей потым атрымліваюцца нават лідары.

Трэцяя група дзяцей — тыя, каму ў такім стане сапраўды добра. У іх нізкая патрэба ў камунікацыях. Яны жывуць сваім унутраным светам і перажываннямі. Як правіла, гэта дзеці, якія шмат чытаюць, часта яны захапляюцца фантастыкай. І насычэнне камунікатыўнай патрэбы адбываецца за кошт кантактавання з віртуальным героем. У мяне на кансультацыі нядаўна быў 11-гадовы хлопчык. Ён актыўна вывучае мовы, цяпер вось захапіўся кітайскай. Кантактаванне з равеснікамі ў яго мінімальнае. Увогуле хлопчыкі больш арыентаваны на задачу, а не на камунікацыю.

Трэба сказаць, што сёння сацыялізацыя ў падлеткаў адбываецца крыху не так, як у старэйшага пакалення. Яна перамясцілася ў інтэрнэт-прастору, у сацыяльныя сеткі — дзеці кантактуюць там. Яны не выходзяць на вуліцу, не гуляюць у футбол, як раней. Калі мы вядзём размову пра сярэднестатыстычнага гарадскога падлетка з нармальнай сям'і, то ён у сацсетках стварае суполкі, там знаёміцца, гуляе, кантактуе. Не ўсе бацькі гэта разумеюць і часам імкнуцца адабраць гаджэт, выпіхнуць дзіця на вуліцу, дзе нікога з равеснікаў няма. Часам гэта і метад пакарання — адняць гаджэт, адключыць інтэрнэт і стварыць дзіцяці ізаляцыю. Так рабіць нельга. Вы садзейнічаеце таму, што ў падлетка вырасце дэпрэсіўны фон, ствараеце стрэсавую сітуацыю.

— Як бацькам вызначыць, ці ёсць у падлетка праблемы ў камунікацыі?

С. П. — Знайсці чалавека з поўнай адсутнасцю праблем у гэтай сферы даволі цяжка. Іншая справа, што ўсе яны вырашальныя. Калі ж размова ідзе пра тое, каб вызначыць, ці не ізаляванае дзіця, то тут перш за ўсё бацькам варта паназіраць за ім. Дастаткова задаць простыя пытанні: з кім ты сядзіш за партай у класе, з кім ты сёння кантактаваў. 70 % часу дзіця праводзіць у школе — там можа не быць сяброў, але павінны быць таварышы. Што можа насцярожыць бацькоў? Калі, напрыклад, дзіця пэўны час хварэе і яму няма каму патэлефанаваць (ці яно баіцца), каб спытаць хатнія заданні. Гэта трывожны сігнал. Калі ж яно ведае, у каго можна спісаць хатняе заданне ці спытаць, што задавалі, гэта нармальнае дзіця з адсутнасцю істотных праблем у камунікацыі.

Што датычыцца сяброўскіх адносін, то гэта больш складанае пытанне. У сучаснага падлетка яны не так проста складваюцца, як у нас. Сяброўства — доўгатэрміновыя адносіны, якія патрабуюць 3-5 гадоў. Сёння бацькі — прадзюсары ўласных дзяцей. Развіваюць іх з 3-5 гадоў — водзяць па гуртках, спартыўных секцыях, музычных студыях. І ў дзяцей не паспяваюць сфарміравацца сяброўскія адносіны, бо ўсе спрабуюць розныя заняткі, надоўга ў адным месцы мала хто затрымліваецца. Бацькам у першую чаргу важна, каб дзіця развівала свае здольнасці. А сацыяльныя кантакты — па рэшткавым прынцыпе. Таму ў дзяцей няма вопыту доўгатэрміновых адносін. Магчыма, у далейшым гэта адаб'ецца і на сям'і, калі такія людзі не будуць гатовы жыць у шлюбе да старасці: пакантактавалі і разышліся.

Да таго ж сучасныя дзеці выхоўваюцца як індывідуальнасці. Калі старэйшае пакаленне было арыентавана штосьці разам будаваць, то сучаснае — ярка выражаныя індывідуалісты. Калі яны збіраюцца разам, гэта даволі высокаканкурэнтнае асяроддзе, таму здружыць іх — складаная задача нават для вопытнага педагога. На першым месцы ў падлеткаў сёння сям'я (калі яна паспяховая) і меркаванне бацькоў, на другім — інтэрнэт, дзе можна знайсці адказ на любое пытанне, і на трэцім — значны дарослы па-за сям'ёй. Гэта можа быць педагог, трэнер, старэйшы сябар, да якога можна звярнуцца па параду. І на самым апошнім месцы — равеснікі.

— Калі бацькі бачаць, што з кантактаваннем ёсць праблемы, як дапамагчы дзіцяці?

С. П. — Калі праблемы звязаны са школьнай адаптацыяй, у школе ёсць псіхолагі, і да іх варта звяртацца. Такі спецыяліст мае пэўны інструментарый, каб вызначыць статус дзіцяці ў калектыве, паглядзець, каму аддаюць перавагу, а хто ізаляваны, хто мог бы пасябраваць з такім хлопцам ці дзяўчынай. Ён можа даць рэкамендацыі класнаму кіраўніку, бацькам.

Калі размова ідзе пра нейкую камунікатыўную траўму, то можна пайсці на індывідуальную кансультацыю да псіхолага і прапрацаваць гэту праблему. Калі размова ідзе пра адсутнасць камунікатыўных навыкаў, то яны набываюцца і развіваюцца выключна ў групе.

В. Ш. — Пры нашым цэнтры існуюць валанцёрскі клуб і клуб ЮНЭСКА. І ў маладых людзей, якія дапамагаюць нам у якасці валанцёраў, ёсць навыкі сумеснай дзейнасці і сацыялізацыі. Падлеткі, якія наведваюць клуб на працягу года, істотна мяняюцца. Прыйшлі з парушэннем камунікацыі, а цяпер гэта зусім іншыя людзі. Спачатку яны баяліся нават пераступіць парог. Затое потым, калі ўзнікаюць псіхалагічныя ці медыцынскія праблемы, трывожнасць наконт службы ў войску, паступлення, здачы экзаменаў, яны маюць магчымасць абмяркоўваць гэта з нашымі спецыялістамі, якіх ужо ведаюць. Спецыялісты цэнтра, дарэчы, выступаюць для іх у ролі значных дарослых.

С. П. — Добрая форма для развіцця камунікацыі — форма адукацыйных лагераў падчас школьных канікул. Напрыклад, з мэтай падцягнуць англійскую, але там добра развіваюцца і камунікатыўныя навыкі. Сёння не ўсе бацькі адпусцяць дзіця ў летні лагер на тры тыдні. Таму форма адукацыйных лагераў — пэўны кампраміс. Днём дзіця ў лагеры, увечары вяртаецца да бацькоў.

— Калі не вырашаць праблемы ў камунікацыі, яны могуць самі прайсці з узростам?

С. П. — Тут складана прагназаваць. Гэта не прастуда, якая праходзіць сама. Калі чалавек не мае камунікатыўных навыкаў, то яму няма чым карыстацца. Магчыма, такі чалавек неяк і выплыве, а магчыма, патоне. Цалкам імаверна, што ён прыйдзе на работу, там будзе вельмі прыязны калектыў і навыкі разаўюцца. А магчыма, і не, і месца працы давядзецца мяняць.

— А калі такі чалавек выбера прафесію, звязаную з пастаянным кантактаваннем?

С. П. — Часам прафесія можа спрыяць развіццю пэўных навыкаў. Але калі пры нізкім камунікатыўным паказчыку малады чалавек выбірае прафесію ў сферы «чалавек — чалавек», гэта будзе выклікаць моцнае эмацыянальнае выгаранне. Прыходзячы дадому, ён будзе адчуваць сябе абясточаным. І яму ўсё ж лепш выбіраць занятак па прынцыпе «чалавек — тэхніка». Гэта важна ўлічваць. Да таго ж трэба памятаць, што развіваць камунікатыўныя навыкі пажадана да пэўнага ўзросту —
25-30 гадоў. Пасля 30 псіхіка становіцца рыгідная, у нас ужо сфарміравана светапоглядная пляцоўка, і нам складана мяняцца.

Алена КРАВЕЦ