Марылі пра кашу, якую можна есці колькі хочаш...

Я на­ра­дзіў­ся 27 сту­дзе­ня 1939 го­да ў Пе­цяр­го­фе. А ка­лі па­ча­ла­ся вай­на, у чэр­ве­ні 1941 го­да, мы з ма­май і ста­рэй­шым бра­там Вік­та­рам пе­ра­бра­лі­ся ў Ле­нін­град да сяст­ры та­ты, лі­ча­чы, што там нем­цы нас не да­ста­нуць. Але... Бам­бёж­кі, ар­ты­ле­рый­скія аб­стрэ­лы, бам­бас­хо­ві­шчы, го­лад, хо­лад, смерць, га­лод­ныя іс­тэ­ры­кі — усё гэ­та мы пе­ра­жы­лі ў поў­най ме­ры.

З са­мых страш­ных ус­па­мі­наў та­го ча­су — гэ­та па­цу­кі. У го­ра­дзе лю­та­ва­лі сот­ні ты­сяч гэ­тых гры­зу­ноў. Я сам ба­чыў па­цу­ка ве­лі­чы­нёй з ад­корм­ле­ную кош­ку. Ра­ні­цай мат­ро­сы ва­ен­най ка­мен­да­ту­ры, раз­ме­шча­най у на­шым до­ме, вы­но­сі­лі паст­кі для па­цу­коў, зроб­ле­ныя з ме­та­ліч­най сет­кі. Ту­ды, на ма­лень­кі ка­ва­ла­чак пры­на­ды, дзя­сят­кі па­цу­коў на­бі­ва­лі­ся. Яны кі­шэ­лі там, пе­ра­соў­ва­ю­чы­ся па га­ло­вах і це­лах адзін ад­на­го. Бы­ло страш­на гля­дзець на іх злыя во­чы. І та­кая кар­ці­на паў­та­ра­ла­ся кож­ную ра­ні­цу.

Дзень і ноч гу­кі мет­ра­но­ма па ра­дыё га­ва­ры­лі нам, што мы жы­выя. Ча­сам гук спы­няў­ся, на­ды­хо­дзі­ла ці­шы­ня. Мы за­мі­ра­лі, а дык­тар бяс­страс­ным го­ла­сам аб'­яў­ляў: «Па­вет­ра­ная тры­во­га! Па­вет­ра­ная тры­во­га!». Спа­чат­ку мы заў­сё­ды бег­лі ў пад­вал, у бам­бас­хо­ві­шча. Паз­ней, ка­лі на­шы ма­ці пе­ра­ка­на­лі­ся, што ў пад­ва­ле зна­хо­дзіц­ца не­бяс­печ­на, та­му што бом­бы, пра­бі­ва­ю­чы жы­лыя па­вер­хі, уз­ры­ва­лі­ся ўні­зе, ха­ва­ю­чы пад раз­ва­лі­на­мі лю­дзей, якія там зна­хо­дзі­лі­ся, пе­ра­ста­лі бе­гаць у бам­бас­хо­ві­шча. І аца­ле­лі.

У час на­лё­таў авія­цыі ак­тыў­на дзей­ні­ча­лі ня­мец­кія ды­вер­сан­ты, за­га­дзя за­кі­ну­тыя сю­ды або за­вер­ба­ва­ныя ў го­ра­дзе. Яны пус­ка­лі зя­лё­ныя ра­ке­ты над важ­ны­мі аб'­ек­тамі, якія па­ві­нен быў раз­бам­біць во­раг. Пры­чым гэ­та бы­лі не адзін­ка­выя вы­пад­кі.

У са­мы га­лод­ны час зі­мы 1941 го­да да нас пры­хо­дзі­ла са­праўд­ная гра­фі­ня. Муж яе, — дып­ла­мат, не­дзе па­мёр на­пя­рэ­дад­ні вай­ны: ві­даць, быў рэ­прэ­сі­ра­ва­ны. Яна ка­за­ла ма­ёй ма­ме: «На­дзя, па­кі­дай­це мне буль­бя­ное ша­лу­пін­не. Я з яго пры­га­тую цу­доў­ныя кат­ле­ты. За гэ­та я га­то­ва ву­чыць ва­шых дзя­цей за­меж­ным мо­вам». Гэ­та жан­чы­на бы­ла вель­мі аду­ка­ва­ная, ве­да­ла пяць моў, шмат га­доў жы­ла з му­жам за мя­жой. Ця­пер яна ста­ла ху­дая, бед­на апра­ну­тая, але гор­дая. Яна не пра­сі­ла мі­лас­ці­ну, а прос­та ха­це­ла за­ра­біць са­бе буль­бя­ное ша­лу­пін­не.

Да не­ве­ра­год­ных па­дзей ле­нін­град­скай бла­ка­ды ад­но­шу і ра­бо­ту дзі­ця­ча­га сад­ка на ра­гу ву­ліц Жа­ля­ба­ва і Не­ўска­га пра­спек­та на пра­ця­гу ўсёй вай­ны, дзе нас кар­мі­лі, ра­бі­лі ўко­лы, чы­та­лі кніж­кі, дзе мы спя­ва­лі пес­ні, у тым лі­ку Гімн Са­вец­ка­га Са­ю­за, які та­ды толь­кі з'я­віў­ся. Дзе ле­там нас на ву­лі­цы, у ма­лень­кім квет­ні­ку, аб­лі­ва­лі ва­дой з лей­кі і пры­му­ша­лі за­га­раць, каб атры­маць хоць ней­кія ві­та­мі­ны ад сон­ца.

На ма­лень­кай ама­тар­скай фа­та­гра­фіі таго часу я ўба­чыў не­каль­кі ма­лых: у цэнт­ры — ся­бе, трох­га­до­ва­га, бра­та Вік­та­ра, які ся­дзеў по­бач (ён быў ста­рэй­шым на 3 га­ды, та­му вы­гля­даў зу­сім да­рос­лым), стры­еч­ную сяст­ру Га­лю пя­ці га­доў; яшчэ два­іх су­сед­скіх дзе­так. Усе ся­дзе­лі на драў­ля­най ага­ро­джы пя­соч­ні­цы ў два­ры ле­нін­град­ска­га до­ма на ра­гу Не­ўска­га пра­спек­та і ву­лі­цы Го­га­ля, за сто мет­раў ад та­го са­ма­га мес­ца, дзе ця­пер зна­хо­дзіц­ца вя­до­мы на ўвесь свет ме­ма­ры­яль­ны над­піс: «Гра­ма­дзя­не! Пры ар­таб­стрэ­ле гэ­ты бок ву­лі­цы най­больш не­бяс­печ­ны...» Ішоў 1942 год. Ле­нін­град­цы толь­кі што пе­ра­жы­лі са­мую цяж­кую і тра­гіч­ную зі­му. (Па­вод­ле звес­так ака­дэ­мі­ка Д.С. Лі­ха­чо­ва, за тую зі­му па­мер­лі ад го­ла­ду звыш міль­ё­на ча­ла­век.) Мы вы­жы­лі дзя­ку­ю­чы муж­нас­ці і муд­рас­ці на­шых ма­ці. Дзве жан­чы­ны — ма­ма, На­дзея Аляк­се­еў­на, і цёт­ка, Соф'я Афа­нась­еў­на, сяст­ра на­ша­га баць­кі, з дач­кой Га­ляй, аб'­яд­на­лі­ся і жы­лі ад­ной сям'­ёй. Цёт­ка Со­ня, ін­жы­нер з вы­шэй­шай аду­ка­цы­яй, пра­ца­ва­ла на раз­бо­ры за­ва­лаў. Вель­мі цяж­кая пра­ца для жан­чы­ны — уруч­ную пас­ля чар­го­ва­га ар­таб­стрэ­лу або бам­бёж­кі раз­бі­раць бу­дын­кі, якія аб­ва­лі­лі­ся, рас­чы­шча­ю­чы пра­ез­ную част­ку ву­лі­цы, ад­коп­ваць за­бі­тых і па­ра­не­ных. За­тое яна атрым­лі­ва­ла двай­ны па­ёк і нес­ла яго да­до­му для ўсёй сям'і. Коль­кі я яе па­мя­таю, бед­ную, яна, на­да­рваў­шы­ся ў тыя бла­кад­ныя дні, усё ас­тат­няе жыц­цё, на­ват праз 20 і 40 га­доў пас­ля Пе­ра­мо­гі, вель­мі па­ку­та­ва­ла ад спін­ных хва­роб.

На­шай ма­ме па­шан­ца­ва­ла з пра­цай у флоц­кай во­ін­скай час­ці ў бу­дын­ку Ад­мі­ра­лцей­ства. Яна, з доб­рай ра­бо­ча-ся­лян­скай за­гар­тоў­кай, бы­ла там і двор­ні­кам, і пры­бі­раль­шчы­цай, і на­ват ра­бо­чай на кух­ні. Ка­лі мы­ла кат­лы, ёй ча­сам уда­ва­ла­ся са­браць пры­га­рэ­лыя ас­тат­кі ка­шы і пры­нес­ці да­до­му. Ес­ці там бы­ло амаль не­ча­га, але, каб не па­мер­ці з го­ла­ду, мы праз сі­лу з'я­да­лі гэ­тыя «га­рэл­кі», і яны за­ха­ва­лі нам жыц­цё. Да­гэ­туль пах зга­рэў­шай пшон­най ка­шы пра­сле­дуе мя­не. Ча­сам ма­ма пры­но­сі­ла буль­бя­ное ша­лу­пін­не або ка­пус­ныя ліс­ты, якія пад­гні­лі. Та­ды ў нас бы­ло са­праўд­нае свя­та.

Мы, трое дзя­цей з той бла­кад­най фа­та­гра­фіі, за­ста­лі­ся жы­вы­мі, а вось су­сед­скія дзе­ці за­гі­ну­лі. Яны не тра­пі­лі пад бам­бёж­ку, іх не за­бі­ла ку­ля. Яны ўсёй сям'­ёй па­мер­лі ад го­ла­ду. Зда­ры­ла­ся вя­лі­кая бя­да: іх ма­ма, за­му­ча­ная пас­ля ра­бо­ты і цяж­ка­га дзя­жур­ства ўна­чы на да­ху, у шмат­га­дзін­най чар­зе па хлеб ад го­ла­ду стра­ці­ла пры­том­насць. І ў гэ­ты час у яе ўкра­лі ўсе хлеб­ныя карт­кі. А гэ­та азна­ча­ла вер­ную смерць: карт­кі не ад­наў­ля­лі­ся. І да­па­маг­чы ім ні­хто не мог: пай­кі ва ўсіх бы­лі і без та­го мі­зэр­ныя.

Уве­ча­ры, за­сы­на­ю­чы, мы та­ды слу­ха­лі ад­ну і тую ж каз­ку. Ма­ма га­ва­ры­ла, што хут­ка скон­чыц­ца вай­на і яна на­ва­рыць нам цэ­лую каст­ру­лю ка­шы. Ка­шы бу­дзе так мно­га, што, ка­лі хто за­хо­ча да­баў­кі, то ён яе атры­мае. Скрозь сон я — ма­лод­шы — пы­таў­ся: маў­ляў, а ка­лі я за­ха­чу дру­гі раз да­баў­кі, ці хо­піць ка­шы? «Зра­зу­ме­ла, хо­піць», — ка­за­ла ма­ма, ца­лу­ю­чы нас, а ў са­мой з ва­чэй цяк­лі слё­зы. Я за­сы­наў і ве­рыў у гэ­тую са­мую ка­шу, якую мож­на ес­ці коль­кі хо­чаш. Гэ­та бы­ла са­мая леп­шая ў све­це каз­ка.

У со­рак чац­вёр­тым го­дзе дзень 27 сту­дзе­ня нам, хлап­чу­кам, вель­мі за­пом­ніў­ся. Та­ды ў на­шым го­ра­дзе ўпер­шы­ню пра­гу­чаў са­лют. Са­лют у го­нар Пе­ра­мо­гі, у го­нар зняц­ця з Ле­нін­гра­да бла­ка­ды! Мне гэ­ты дзень асаб­лі­ва пры­ем­ны — гэ­та дзень май­го на­ра­джэн­ня. Я та­ды быц­цам на­ра­дзіў­ся ў дру­гі раз, атры­маў­шы шанц на жыц­цё. І зра­зу­меў, што вы­жы­ву.

Ва­ле­рый КА­СА­ТО­НАЎ, г. Брэст

Пра аў­та­ра:

Ка­пі­тан 1 ран­гу Ка­са­то­наў Ва­ле­рый Фё­да­ра­віч, ка­рэн­ны ле­нін­гра­дзец, на­ра­дзіў­ся 27 сту­дзе­ня 1939 го­да. Усю вай­ну пра­жыў у Ле­нін­гра­дзе. Адзі­нац­ца­ці­га­до­вым хлоп­чы­кам у 1950 го­дзе па­сту­піў у Ле­нін­град­скае на­хі­маў­скае ва­ен­на-мар­ское ву­чы­лі­шча, ад­куль і па­ча­ла­ся яго флоц­кая служ­ба. Слу­жыў на пад­вод­ным фло­це, пас­ля зай­маў­ся вы­пра­ба­ван­ня­мі но­вых ра­дыё­элект­рон­ных сіс­тэм на ка­раб­лях. З 1993 го­да па­ста­ян­на пра­жы­вае ў го­ра­дзе Брэс­це.

Сын бра­та, які вы­жыў ра­зам з ім у час бла­ка­ды, — Аляк­сей Ка­са­то­наў — стаў зна­ка­мі­тым са­вец­кім ха­ке­іс­там.