Па­клон

Ле­пей — па-бе­ла­рус­ку!

На­пры­кан­цы мі­ну­ла­га го­да ў лі­та­ра­тур­ным све­це кра­і­ны ад­бы­ла­ся па­дзея пад наз­вай «Ле­пей». Аў­тар не­звы­чай­на­га збор­ні­ка ру­ка­пі­саў (якія па­зна­ча­ны 1952–2013 га­да­мі) — на­род­ны па­эт Бе­ла­ру­сі Ры­гор Ба­ра­ду­лін. Ад­мет­нае вы­дан­не не прос­та прад­стаў­ляе вер­шы паэ­та: ёсць маг­чы­масць па­ба­чыць, як кла­пат­лі­ва вы­пі­са­ны лі­та­ры яго ўлас­най ру­кой. Вы­пі­са­ны з лю­боўю да сэн­саў, якія гэ­тыя лі­та­ры ўтва­ра­юць, ка­лі збі­ра­юц­ца ў сло­вы. І ад­чу­ва­ец­ца, што сло­вы пра­жы­тыя, пра­чу­лыя, ба­лю­чыя і ра­дас­ныя, да­дзе­ныя Звыш. І гэ­тыя сло­вы — на­шы, пра нас. Пры­го­жа — і па-бе­ла­рус­ку. Зда­ва­ла­ся, ле­пей за Ба­ра­ду­лі­на па­ка­заць іх пры­га­жосць і ба­гац­це скла­да­на. Але ўсё ж — мож­на.

І гэ­та па­ка­заў ён жа. Га­вор­ка пра яшчэ ад­ну кні­гу 2013 го­да, якая на­зы­ва­ец­ца «Ву­шац­кі сло­ва­збор Ры­го­ра Ба­ра­ду­лі­на». І тут скла­да­на не па­га­дзіц­ца з тым, што гэ­та «Цуд!» Та­му што кні­га пра сло­вы. Пра тыя сло­вы, якія зра­бі­лі хлоп­чы­ка з Ву­шач­чы­ны паэ­там. Без­умоў­на, каб пі­саць вер­шы, па­трэб­ны та­лент. Без­умоў­на, каб раз­маў­ляць праз вер­шы з людзь­мі, трэ­ба мець што ска­заць. Але не мо­жа быць паэ­та без мо­вы, якою ён пра­маў­ляе, не мо­жа быць паэ­та без вы­дат­на­га ва­ло­дан­ня сло­вам, без слоў­на­га ба­гац­ця, трап­нас­ці, ад­мыс­ло­вас­ці, сма­ку. І ка­лі па­чы­на­еш сма­ка­ваць бе­ла­рус­кія сло­вы ўслед за Ры­го­рам Іва­на­ві­чам, то ўзні­кае па­чуц­цё на­поў­не­на­сці: у та­кія мо­ман­ты хут­чэй за ўсё да­хо­дзіць сэнс вы­ра­зу «ежа ду­хоў­ная». І ра­ду­еш­ся жыц­цю, якое пра­хо­дзіць ся­род та­ко­га ба­гац­ця. Ды вось жа шка­да, што збі­раць гэ­тае ба­гац­це, да­дзе­нае міль­ё­нам бе­ла­ру­саў, зда­гад­ва­юц­ца адзін­кі.

У кні­зе са­бра­ны сло­вы і вы­ра­зы та­го кут­ка бе­ла­рус­кай зям­лі, які стаў моў­най кры­ні­цай паэ­та. Кні­га мае пры­свя­чэн­не: «Свет­лае па­мя­ці ма­мы Ку­лі­ны». Ба­ра­ду­лін пры­зна­ец­ца, што для яго гэ­тая кні­га — су­стрэ­ча з бліз­кі­мі. Але і раз­ві­тан­не. «Гэ­та мой па­клон да зям­лі тым, хто пя­лег­ваў праз вя­кі на­шае са­ма­быт­нае сло­ва».

Па­клон — ад паэ­та. І па­клон яму: быў лю­ты — ме­сяц Ба­ра­ду­лі­на. І гэта той час, ка­лі, мо­жа быць, ён раз­ва­жае пра сваё на­ра­джэн­не, пра сваё вы­ха­ван­не ся­род на­ро­да, які даў маг­чы­масць жыць, і жыць асэн­са­ва­на. Та­го на­ро­да, ад яко­га ўзяў га­лоў­нае — мо­ву, праз якую пра­явіў свой та­лент.

А ця­пер са­праў­ды, коль­кі жы­во­га сы­хо­дзіць ра­зам з нось­бі­та­мі мо­вы, і ча­сам, імк­ну­чы­ся га­ва­рыць «пра­віль­на», «гра­мат­на», «цы­віль­на», на­ват лі­та­ра­тур­на па-бе­ла­рус­ку, мы губ­ля­ем і на­огул страч­ва­ем ка­ла­рыт мяс­цін, з якіх па­хо­дзім. А ў кож­най з іх — свой слоў­ны смак, які пры­хо­дзіць заў­сё­ды праз тых, хто з мо­вай жы­ве і не імк­нец­ца пад­строй­вац­ца пад ін­шыя ва­ры­ян­ты га­во­рак. У гэ­тым жа і ба­гац­це Бе­ла­ру­сі: што ні мяс­цо­васць, то свае слоў­цы. Свае пры­маў­кі. Свая муд­расць. Лю­дзі, якія цэ­няць і па­ва­жа­юць ся­бе (на­ват прос­тыя лю­дзі), гэ­тую муд­расць не прос­та пра­маў­ля­юць у за­леж­нас­ці ад сі­ту­а­цыі — яны ёю ка­рыс­та­юц­ца ў жыц­ці. Ці не на кож­ную жыц­цё­вую скла­да­насць (ці, на­ад­ва­рот, ра­дасць) у бе­ла­ру­саў ёсць свае кры­ла­тыя вы­ра­зы, пры­каз­кі ды пры­маў­кі. Муд­расць Ба­ра­ду­лі­на як твор­цы ў тым, што ён за­ха­ваў гэ­тую ву­шац­кую ад­мыС­ЛО­ВАсць у паэ­зіі. Муд­расць яго як ча­ла­ве­ка ў тым, што за­на­тоў­ваў і тым са­мым збе­ра­гаў моў­нае ба­гац­це свай­го краю. На­ту­раль­на, хо­чац­ца знай­сці тлу­ма­чэн­не, што і ча­му па­бу­джае да гэ­та­га. І аў­тар тлу­ма­чыць: «Ма­ма пе­рад­ала мне най­вя­лік­шы дар — мо­ву на­шую кры­віц­кую з ву­шац­кай пад­свет­кай, з ву­шац­кім пры­сма­кам. Мо­ва Ву­шач­чы­ны ся­гае ад па­ган­скіх ка­ра­нёў і да біб­лей­ска­га не­ба… Ву­шац­кі сло­ва­збор — спро­ба са­браць за ад­ным бя­сед­ным ста­лом хоць кры­шач­ку не­пе­ра­ўзы­дзе­на­га шмат­га­лос­ся род­нае мне зям­лі, шмат­га­лос­ся, якое, на жаль, па­чы­нае глух­нуць».

Ад­нак усё за­ле­жыць вы­ключ­на ад лю­дзей. Ад іх лю­бо­ві ці абы­яка­вас­ці. Ад іх ад­да­на­сці і ада­рва­нас­ці. Ад той по­вя­зі са спрад­веч­ным і іс­ным, якая іс­нуе на­ват та­ды, ка­лі ты ўжо вый­шаў на ін­шы ўз­ро­вень аду­ка­цыі і раз­віц­ця (ну, ні­бы­та…) І ўзяў­шы ў ру­кі гэ­тую кні­гу, я па­ду­ма­ла пра тое, як мне па­да­ба­ец­ца слу­хаць га­вор­ку свай­го ра­ё­на, на­са­мрэч та­кую цёп­лую, хоць не­ка­то­рым па­ля­шуц­кі дыя­лект па­да­ец­ца гру­ба­ва­тым. Але, ка­лі га­во­раць мае баць­кі — гэ­та ж му­зы­ка, з пе­ра­лі­ва­мі, асоб­ным рыт­мам, у якой (мне так зда­ец­ца!) за­шыф­ра­ва­ны код уся­го су­све­ту (па­спра­буй­це да­ка­заць ад­ва­рот­нае). І як тут не па­га­дзіц­ца з паэ­там: усё па­чы­на­ец­ца ад баць­коў. І на­ват ка­лі ад­ры­ва­еш­ся ад іх і жы­веш сва­ім ро­зу­мам, усё роў­на ўнут­ры за­ста­ец­ца іх сут­насць, а іх сло­вы ўспых­ва­юць зор­ка­мі ў га­ла­ве, рвуц­ца вон­кі ў тыя мо­ман­ты, ка­лі інакш і ле­пей не ска­жаш. Але што не­ве­ра­год­на ра­дуе ў Бе­ла­ру­сі: раз-по­раз у гу­тар­ках хтось­ці мо­жа за­ўва­жыць: «А ў нас ка­жуць інакш…» Ра­дуе, што, аказ­ва­ец­ца, не та­кая ўжо ма­лень­кая на­ша кра­і­на, ка­лі столь­кі ва­ры­ян­таў, столь­кі маг­чы­мас­цяў вы­ка­зац­ца і да­нес­ці дум­ку. І якая ж ба­га­тая на сло­вы! Мо­жа, та­му і ба­га­тая на цу­доў­ных паэ­таў, кож­ны з якіх праз сло­вы ўслаў­ляе ў веч­нас­ці сваю ма­лую ра­дзі­му. У прад­мо­ве да «Ву­шац­ка­га сло­ва­збо­ру Ры­го­ра Ба­ра­ду­лі­на» ёсць пры­знан­не ад­на­го з іх: «Я прос­та ку­паў­ся ў чыс­цют­кай, як ву­шац­кае во­зе­ра Ве­чал­ле, бе­ла­рус­кай мо­ве, чы­та­ю­чы ру­ка­піс гэ­тай кні­гі. Коль­кі слоў, ані ў якіх слоў­ні­ках не за­фік­са­ва­ных. Якое мы да та­го, што ёсць, яшчэ ба­гац­це ма­ем!»

Гэ­тае ба­гац­це ўва­соб­ле­на ў не­каль­кіх раз­дзе­лах кні­гі, дзе ёсць улас­на слоў­нік, устой­лі­выя вы­ра­зы, пры­каз­кі і пры­маў­кі, па­раў­на­нні, зы­чэн­ні, за­гад­кі, дзі­ця­чыя гуль­ні, стра­вы, на­род­ны ка­лян­дар, жыц­цё­выя на­зі­ран­ні, ува­соб­ле­ныя ў сло­вах… І вось жа за­на­тоў­ваў па­эт усё, а з'я­віў­ся ча­ла­век, дзя­ку­ю­чы яко­му ста­ла маг­чы­ма гэ­та ўсё збе­раг­чы ў вы­гля­дзе кні­гі, — аў­тар ідэі і ўкла­даль­нік На­тал­ля Да­вы­дзен­ка. І шмат што, аказ­ва­ец­ца, на Ву­шач­чы­не, гу­чыць гэ­так жа, як і ў нас на Па­лес­сі, і мае тое ж зна­чэн­не: як, на­прык­лад, вы­ра­зы «вы­тлу­міць маз­гі» ці «лын­ды біць». І не трэ­ба тлу­ма­чыць, зда­ец­ца, ні­ко­му ў Бе­ла­ру­сі, што зна­чыць «свая хат­ка як род­ная мат­ка». Але ж ка­лі за­свой­ваю ву­шац­кія сло­вы, то мыс­лен­на шу­каю «свой», па­ля­шуц­кі ва­ры­янт…

Ла­ры­са ЦІ­МО­ШЫК.

Са слоў­ні­ка:

Аб­зыў — вяс­ці­на, вод­гук. Ад яго й аб­зы­ву ня­ма.

Бел­ле — свя­точ­ная апра­тка.

Вель­ма­ваць — пры­вя­чаць, час­та­ваць.

Га­мол­ка — акра­ец, лус­та, скіб­ка.

Да­бры­на — зба­жы­на.

Емен­ка — буль­ба на спа­жы­так. Емен­ка на емя, а се­мен­ка на се­мя.

Жаў­жа­нят­кі — ма­лыя жва­выя дзет­кі.

За­дры­га — ня­гег­лы.

Іс­под­кі — вя­за­ныя ру­ка­ві­цы.

Ка­вё­лы — но­гі.

Лю­босць — ка­хан­не, мі­лосць.

Маз­гаў­ня — га­ла­ва.

На­ські — ту­тэй­шы, свой.

Пек­ліц­ца — му­чац­ца, цяж­ка пра­ца­ваць.

Руя — гай­ня, ча­ра­да. Руя ваў­чы­ная спа­кою ня ма­іць.

Сса­чок — жа­кет.

Ту­бан — на­тоўп, юр­ма.

Убо­і­на — упар­ты, не­па­ва­рот­лі­вы, ле­на­ва­ты. Та­кая ўжо ўбо­і­на, хоць кры­чы, хоць маў­чы.

Фа­су­нак — клад, скарб.

Хвась — го­нар, га­нар­лі­васць.

Ця­пель­ца — вог­ні­шча.

Чмур — ба­ла­гур, зух па­га­ва­рыць, вя­сё­лы.
З гэ­ным чму­ром са сме­ху па­мром.

Шар­гун­кі — бо­мы, зва­ноч­кі.

Юр — жарсць, пал.

Ясач­ка — бліс­цін­ка, іск­рын­ка.