Гэта было яшчэ сто гадоў таму: галоўная гераіня класічнага фільма Дэвіда Грыфіта "Зламаныя парасткі" Люсі, якую бацька жорстка збіў і прымусіў усміхнуцца, пальцамі прыўзняла куткі вуснаў і паказала гледачу самую журботную ўсмешку з усіх, якія ён да гэтага бачыў. З такіх жа патугаў "адлюстраваць на твары шчасце" пачынаецца "Джокер": галоўны герой Артур Флек, у грыме клоўна, рукамі нацягвае на твар усмешку і адсылкай да трагізму "Зламаных парасткаў" не пакідае і кроплі надзеі на лепшае. Поўная парадоксаў карціна Тода Філіпса, якая атрымала "Залатога льва" Венецыянскага кінафестывалю, а цяпер б'е рэкорды пракату і выклікае то захапленне, то агіду, ідзе ў беларускіх кінатэатрах.
Мы бачылі мноства варыяцый сюжэта пра Бэтмэна, але гісторыі яго антаганіста да гэтых часоў - ніводнай. Нарэшце, выдатны ліхадзей стаў галоўным героем, прычым не проста комікса, а бязрадаснай драмы, якая прасочвае шлях ад клоўна, марам якога не месца ў заганным Готэм-сіці, да караля хаосу. Джокер становіцца ўжо не безумоўным злачынцам, а персанажам з перадгісторыяй, кантэкстам, унутраным светам - і гэта чароўна.
У фільме Тода Філіпса, што было прадказальна, Джокерам не нараджаюцца, а становяцца: бязлітасны горад, амаральныя людзі, расслаенне грамадства перавыхоўваюць гатовага несці свету радасць Артура і ствараюць аснову для будучых масавых беспарадкаў, у якіх Джокер сыграе ролю месіі. І хоць у цэлым шлях ад дабрака-летуценніка да ліхадзея няхітры, кіно, на шчасце, размаўляе з гледачом не толькі сваім сюжэтам.
Самае прывабнае тут - гэта гульня паміж камедыяй і трагедыяй. Дуалізм персанажа акрамя ўвасаблення злачыннага ў вобразе дабрака для дзіцячых свят разжывацца яшчэ і сумяшчэннем смешнага і драматычнага. Гэтая тонкая мяжа паміж вясёлай маскай і суровай рэальнасцю абыгрываецца дастаткова дасканала, каб на першы план выйшла супярэчлівая, дзіўная і зманлівая прырода смеху.
Парадокс гэты пачынаецца ў вобразе самога персанажа, які марыць стаць стэндап-комікам, а ў дзённік выгружае глыбокую прыгнечанасць аж да суіцыдальных схільнасцяў. Выдатным сімвалам гэтага дуалізму становіцца рыдаючы смех, ад якога ў выкананні Хаакіна Фенікса немагчыма адарваць вачэй, - Артур Флек пакутуе ад некантраляванага, значыць нежаданага, смеху, з-за чаго той увесь час становіцца балючым і жахлівым.
Тут жа варта згадаць сляпую, навязаную маці, устаноўку "паказваць шчасце на твары", што атрымліваецца таксама штучна, калі ўлічыць, у якім насамрэч стане знаходзіцца яе сын. Дапаўняе эфект песня Нэта Кінга Коўла, некалі з-за расавых забабонаў таксама аўтсайдара, з тэкстам "усміхайся, нават калі тваё сэрца баліць, усміхайся, нават калі яно разбітае", што своеасабліва глядзіцца ў атмасферы беспрасветнага горада і, уласна, фільма.
Смех, не толькі фізічны, але і як сімвал, як бы праламляецца ў галоўным героі і, расцякаючыся па змрочным Готэм-сіці і сутыкаючыся з маркотным Артурам, пастаянна разбазарвае сваё прамое значэнне. Зала смяецца на фільме Чарльза Чапліна, але калі сам Артур ненаўмысна вытварае класічны чаплінаўскі трук і ўразаецца ў шкляныя дзверы, за гэтым ідзе толькі няёмкая паўза.
Папулярнае ў горадзе камедыйнае шоу вядзе Мюрэй Франклін у выкананні Роберта дэ Ніра, што відавочна адсылае да фільма "Кароль камедыі" Марціна Скарсэзэ і зноў паказвае дзіўнае разуменне гумару ў Готэм-сіці: у Скарсэзэ герой дэ Ніра знаходзіцца як раз на месцы пачаткоўца і пасрэднага коміка, які марыць патрапіць у такое ж вячэрне шоу. І сапраўды, жарты, якія ў прамым эфіры адмочвае "ўжо дарослы" Франклін, выклікаюць смех толькі ў жыхароў Готэма, але ніяк не ў гледачоў "Джокера". Не кажучы ўжо пра саркастычную насмешку ў прамым эфіры з выступленнем Артура Флека ў адным з клубаў.
Раз ужо загаварылі аб Скарсэзэ, нельга не згадаць галоўную сэнсаўтваральную адсылку да яго спадчыны - да фільма "Таксіст", дзе герой таксама "задыхаецца" ад заганнасці горада на фоне выбараў, вядзе дзённік, гуляецца са зброяй і шматзначна прыстаўляе пальцы да скроні.
Ператварэнне Флека ў Джокера адбываецца не толькі з-за ўнутраных узрушэнняў і расчараванняў - у пэўны момант галоўны герой перастае прымаць выпісаныя псіхатэрапеўтам лекі і з гэтага часу падзеі развіваюцца ўсё больш радыкальна. Нельга быць да канца ўпэўненым, што Артур пайшоў ва ўсе цяжкія праз адсутнасць неабходных прэпаратаў, як нельга ведаць, псіхалагічна хворы ён ці мае сацыяльна прымальную форму дзівацтва. Так ці інакш, у фільме ёсць рэальнасць Готэм-сіці, а ёсць фантазіі галоўнага героя, і варыятыўнасць іх размежавання дае некалькі спосабаў інтэрпрэтацыі.
Псіхалагічная "хвароба" з'яўляецца таксама знакам горада, бо менавіта яго ўплыву Джокер павінен быць удзячны за сваё станаўленне. Поўны заганаў Готэм разам з тым, як развіваецца галоўны герой, лагічна прыходзіць да татальнага хаосу і імгненна "ўспыхвае".
Мы памятаем, як у "Таксісце" персанаж у выкананні Роберта дэ Ніра забіў некалькіх сутэнёраў і стаў героем: злачынства ў прапанаваным кантэксце зрабіліся подзвігам. Тое ж самае адбываецца ў "Джокеры", дзе атмасфера горада, паколькі мы ўсведамляем яго сутнасць, пераварочвае стаўленне да рэчаў. "Хіба гэта не прыгожа?" - кажа Артур, гледзячы на шалеючы натоўп, і мы згаджаемся, бо гэты бунт маленькага чалавека, а следам за ім і ўсяго горада, сапраўды дзіўна прыгожы. Рэлігіяй тут становіцца нястрымнасць, Богам - Джокер, а рытуалам - танец на капоце машыны. І танец наогул.
Паміж Джокерам і Ісусам, дарэчы, пракладваецца дастатковая колькасць паралеляў. На працягу ўсяго фільма, напрыклад, галоўны герой вымушаны пастаянна ўцякаць (Хаакін Фенікс, які бяжыць, становіцца ледзь не лейтматывам фільма); не вылячэннем, дык забойствам ён ажыццяўляе сваё імклівае місіянерства; у выніку яго забіраюць на "кару", замест якой здараецца аўтааварыя; і ў рэшце рэшт ліхадзея дастаюць з машыны, як Ісуса здымалі з крыжа.
Готэм мог прыйсці толькі да канчатковага распаду, і менавіта раззлаваны, а не заганны першапачаткова Джокер можа ў ім трыумфаваць. У выкананні Хаакіна Фенікса гэты дзіўны, балючы, поўны супярэчнасцяў персанаж набывае сапраўды біблейскую велічыню і літаратурную падрабязнасць. Са сваімі траўмамі і сваімі намерамі Артур Флек прымушае палюбіць яго і жахлівы свет, да якога ён належыць. І нават захацець, каб менавіта канцоўка ў псіхалагічнай клініцы, здольная перавярнуць з ног на галаву ўсё, што адбылося да яе, аказалася выдумкай.
Ірэна КАЦЯЛОВІЧ
Сумесныя праекты ядзерных тэхналогій.
У парадку дня — зацвярджэнне Канцэпцыі нацбяспекі і Ваеннай дактрыны.
