Чаму дарослыя браты і сёстры часам разыходзяцца, і не жадаюць ведаць адно аднаго?

Мабыць, няма такіх сіблінгаў, якія б у дзяцінстве зусім не сварыліся і ні разу не пабіліся. Але чаму многія, і стаўшы дарослымі, працягваюць разборкі, а то і назаўжды спыняюць роднасныя адносіны? Што ляжыць у аснове іх канфліктаў? Аб чым трэба памятаць бацькам, каб умацаваць адносіны паміж дзецьмі, згуртаваць іх? Гутарым пра гэта з загадчыцай псіхалагічнай лабараторыі Мінскага гарадскога клінічнага цэнтра дзіцячай псіхіятрыі і псіхатэрапіі, медыцынскім псіхолагам Вольгай Науменкавай.

— Ёсць распаўсюджаны пункт гледжання: па дасягненні малалецтва канфлікты паміж сіблінгамі спыняюцца; сталеючы, яны павінны ўсведамляць крэўную блізкасць і ісці па жыцці, падзяляючы радасці і смутак адно аднаго. Чаму ў рэальным жыцці часта адбываецца інакш?

— Сацыяльныя стэрэатыпы і міфы, навязаныя грамадствам, дастаткова моцныя. Насамрэч немагчыма прадбачыць, як складуцца адносіны паміж сіблінгамі, калі яны выпырхнуць з бацькоўскага гнязда. Нават браты і сёстры, якія выраслі ў шчаслівых дружных сем’ях, стаўшы дарослымі, часам спыняюць усякія зносіны адно з адным. Бывае так: нехта з дзяцей паўтарае жыццёвы сцэнар бацькоў, а нехта адмаўляецца ад яго, піша свой, непадобны. Напэўна шляхі такіх сіблінгаў разыдуцца, і яны ператворацца ў абсалютна чужых людзей. Не такая ўжо і рэдкая гісторыя: у адной сям’і, у аднолькавых умовах, пры аднолькавым выхаванні вырастаюць мужчыны і жанчыны, якія прытрымліваюцца зусім розных каштоўнасцяў і поглядаў, і ім разам папросту нецікава.

— Жыццё, вядома, непрадказальнае. І ўсё-такі шматлікія канфлікты дарослых сіблінгаў заканамерныя і сыходзяць каранямі ў дзяцінства і юнацтва. Як часта ад сталых людзей даводзіцца чуць прызнанні ў крыўдах на бацькоў — «Мама ўсё жыццё любіла брата больш, чым мяне, і нават не хавала гэта».

— Безумоўна, адносіны братоў і сясцёр у першую чаргу фарміруюць бацька і маці. У сем’ях, дзе больш за адно дзіця, бацькі часта нагадваюць старэйшаму пра яго ўзроставую перавагу, і гэта мае на ўвазе: ён абавязаны дапамагаць, засцерагаць, абараняць малодшага (ых). Як правіла, першынцаў такі падыход напружвае. «Вы нарадзілі гэтага немаляўку мне ці сабе? Я не прасіў. Чаму павінен зараз працаваць у вас нянькай?»

У некаторых выпадках, пасталеўшы, старэйшыя сыны і дочкі пры першай жа магчымасці выпырхваюць з дому, толькі аб тым і марачы, каб жыць аўтаномна, не абцяжарваючы сябе роднаснымі сувязямі. Яны могуць падтрымліваць адносіны з бацькамі і сіблінгамі, збірацца на сямейныя святы, але цеплыні, душэўнай блізкасці, запатрабавання быць побач не адчуваюць. Вядома, шмат што залежыць ад індывідуальных асаблівасцяў кожнага. Ёсць дзеці, якія прапускаюць міма вушэй бацькоўскія заўвагі, не прымаюць іх блізка да сэрца. Але ёсць і адчувальныя, тонкаскурыя, якіх несправядлівае, нячулае (па іх адчуванням) стаўленне бацькі і маці востра раніць і «рэхам» адклікаецца на працягу ўсяго наступнага жыцця.

— Ці праўда, што ў «выхадцаў» са шматдзетных сем’яў менш канфліктаў паміж сабой у дарослым узросце?

— Мабыць, з гэтым можна пагадзіцца, хоць шматдзетныя таксама — розныя. У сіблінгаў у такіх сем’ях, як правіла, невялікая розніца ва ўзросце, а значыць, у іх ёсць агульныя інтарэсы, яны вымушаны дапамагаць адно аднаму. Свой вопыт старэйшае дзіця па эстафеце перадае малодшым, браты і сёстры пастаянна ўзаемадзейнічаюць, і ў выніку лягчэй адаптуюцца да ўсяго. Калі ў бацькоў двое дзяцей, розніца паміж імі часта каля пяці гадоў і больш. Старэйшы ідзе ў школу, і зразумела, што яго крыўдзіць, калі тата і мама ў гэты час цалкам засяроджаны на малодшым. Доўгі час менавіта ён быў у цэнтры клопату дарослых, і раптам на яго забыліся, ён перастаў быць значным. «Дробны» ўспрымаецца ім як канкурэнт. І часта «ў знак пратэсту», каб прыцягнуць увагу бацькі і маці, першынец не хоча наведваць школу, адмаўляецца пісаць і чытаць, пачынае хварэць. Менавіта з такіх сямейных сітуацый нярэдка «растуць ногі» наступных канфліктаў паміж сіблінгамі.

— А як павінны паводзіць сябе бацькі, каб старэйшыя дзеці не адчувалі сябе лішнімі пры з’яўленні яшчэ аднаго члена сям’і?

— Дарослыя павінны растлумачыць першынцу: яны надаюць больш увагі малодшаму не таму, што любяць яго мацней, а таму што ён пакуль бездапаможны, мае патрэбу ў іх клопаце. Пры гэтым бацька і маці павінны знаходзіць час і на старэйшага, падкрэсліваць, які ён (яна) — выдатны, добры, чулы. І яшчэ важна не загадваць яму: «Ідзі, пагуляй з сястрой (братам)», а падаваць гэта інакш: «Толькі табе магу даверыць пагуляць з сястрычкай (брацікам)». Усе плюсы малодшага школьнага ўзросту трэба актыўна выкарыстоўваць для выхавання самастойнасці, адказнасці, надзейнасці. Вельмі важна хваліць старэйшых за любы ўдзел у сямейных і бытавых справах. Напрыклад, «Якая ж ты малайчына, прыгатавала вячэру, усіх нас накарміла». У гэтых выпадках ёсць шанец, што першынцы будуць расцэньваць клопат аб малодшых як праяву даверу да сябе, адчуваць сябе больш дарослымі, чым іх аднагодкі, ганарыцца сабой. У дзяцей вельмі прамая логіка. Пахвалілі — значыць, любяць; бяруць паўсюль з сабой — значыць, я ім патрэбны (на). Павышаюць голас, вечна чагосьці патрабуюць — не любяць, не разумеюць.

— Якія бацькоўскія памылкі ў адносінах да дзяцей, як правіла, сеюць зярняты непрыязнасці і варожасці паміж імі?

— Асноўная памылка — умяшанне ва ўзаемаадносіны сіблінгаў. Бацька і маці павінны дапускаць гэта толькі ў тых сітуацыях, калі ёсць пагроза жыццю або здароўю сыноў і дачок. Напрыклад, старэйшы ўзяў маленькага з каляскі і, відаць, што можа выпусціць яго на асфальт. Астатняе ўмяшанне, напрыклад: «саступі цацку», «вазьмі з сабой на вуліцу сястру», «хопіць чытаць, завядзі браціка на плаванне» і г. д., звычайна ўносіць разлад у адносіны дзяцей.

— Паводле замежных даследаванняў, у 90 % бацькоў ёсць любімчыкі. Сэрцу, як вядома, не загадаеш. Гэта значыць, пачуцці да іншых дзяцей у мэтах іх «псіхалагічнай захаванасці» трэба сімуляваць?

— Сімуляцыя не дапаможа. Дзеці адчуваюць сапраўднае стаўленне бацькі і маці да сябе. Разумныя бацькі, нават аддаючы камусьці перавагу, дзеляць час, увагу і клопат на ўсіх, знаходзяць словы, каб аблашчыць кожнае дзіця, падкрэсліць добрыя якасці кожнага. Звычайна дарослыя больш любяць тых дзяцей, чые тэмперамент, рэакцыі, асаблівасці характару падобныя да іх уласных. Гэта трэба разумець, і з улікам гэтага, будаваць адносіны з сынамі і дочкамі. Не трэба іх «перакройваць» пад сябе, трэба прымаць іх індывідуальнасць. Прывяду прыклад знаёмай. Надзя вельмі рэактыўны чалавек, у яе ўсё гарыць. Двое яе старэйшых дзяцей — флегматыкі, некалькі «запаволенага дзеяння», і маме трэба дзесяць разоў нешта паўтарыць, каб яе пачулі. Надзе з імі няпроста. А трэцяя, малодшая, Насця, — копія Надзі: з ёй значна лягчэй, і любяць яе мама крыху больш. Але на фоне Насці яна ацаніла і «плюсы» старэйшых і не забывае казаць ім пра гэта. Максімальнае падкрэсленне добрых якасцяў, здольнасцяў, заслуг кожнага дзіцяці — лепшая бацькоўская тактыка, якая нівелюе канфлікты паміж сіблінгамі ў іх бітве за каханне мамы і таты.

— У рэальным жыцці бацькі часта ставяць любімчыка ў прыклад астатнім, толькі абвастраючы іх канкурэнцыю…

— На жаль так. А яшчэ і соцыум у дадатак нярэдка забівае клін у адносіны братоў і сясцёр. Калі яны наведваюць адну і тую ж школу, выкладчыкі напэўна ставяць у прыклад старэйшую разумніцу-выдатніцу гультайцы-малодшай. І гэта катэгарычна няправільна. Дзеці па вызначэнні розныя, іх нельга параўноўваць.

— Ці праўда, што мамы звычайна больш любяць сыноў?

— Не люблю абагульняць. Але нярэдка бацькі на прыёме адзначаюць: «У нас цудоўны сын — добра вучыцца, займаецца спортам. А вось дачка не хоча выціраць пыл». У нашай культуры так склалася: да дочак, як правіла, больш патрабаванняў, чым да сыноў. Можа, гэта ад таго, што на хлопчыкаў ускладаецца місія — захоўваць прозвішча? Але з гэтым можа справіцца і дзяўчынка. Калі дачка ў сям’і не адчувае любові, калі бацькоўская перавага відавочна аддаецца брату, яна будзе са скуры прэч лезці, каб яе заўважылі, каб заслужыць каханне. Такія дзяўчынкі, як правіла, выдатна вучацца, яскрава заяўляюць пра сябе ў спорце, музыцы. А часам, наадварот, растуць сарві-галовамі, якія пастаянна трымаюць бацькоў у «тонусе», каб нагадаць пра сябе. Але каханне — гэта безумоўнае пачуццё. Яно альбо ёсць, альбо не. І калі бацькі ўкладаюць у сына відавочна больш часу, сіл і сродкаў, чым у дачку, то, напэўна, дзяўчынка ў будучыні не захоча падтрымліваць з братам цёплыя адносіны.

— Канфлікты, сваркі, разрывы паміж дарослымі сіблінгамі часта адбываюцца з-за дзяльбы маёмасці пасля смерці бацькі і маці. Аб чым павінны паклапаціцца бацькі, каб прадухіліць такое развіццё падзей?

— Мне падабаецца заходні падыход у пытаннях атрымання ў спадчыну бацькоўскага капіталу і нерухомасці: колькі дзяцей, столькі і доляй. Мудрыя мамы і таты пры жыцці выслухоўваюць пажаданні нашчадкаў і складаюць завяшчанне. Калі ўсё дастаецца аднаму дзіцяці, то незадаволенасць астатніх, прадказальна і зразумела. Трэба быць, мусіць, святым, каб пакорліва, як належнае, прыняць падобны расклад. Успамінаю адну кліентку: яе бацькі пакінулі малодшай сястры кватэру і лецішча, нічога не завяшчаўшы ні ёй, ні старэйшай дачцэ. Але жанчыны не трымалі на бацьку і маці крыўд, таму што яшчэ пры жыцці бацькі растлумачылі ім сваё рашэнне: вы замужам, забяспечаны жыллём і дачамі, а малодшая адзінокая, жыве з намі, даглядае нас і мае права разлічваць на такую «кампенсацыю». Справядлівасць, сумленнасць, адкрытасць з боку бацькоў у маёмасных пытаннях — гарант захаванасці адносін сіблінгаў.

— Крыўды паміж братамі і сёстрамі часам узнікаюць і на глебе таго, што менш паспяховыя разлічваюць на дапамогу з боку больш удачлівых, а не атрымліваюць яе. Лепш не разлічваць?

— Мне катэгарычна не блізкая пазіцыя: «Ніхто нікому нічога не павінен». Пачуццё абавязку павінна мець месца ў адносінах паміж блізкімі людзьмі. Бо сястра ці брат могуць быць інвалідамі, патрапіць у форс-мажорную сітуацыю. Але ў ідэале чалавеку ўсё ж такі лепш разлічваць толькі на сябе. Пры неабходнасці можна напрамую папрасіць сіблінгаў аб дапамозе. Але ці справядліва крыўдзіцца, калі ў ёй адмаўляюць? А, можа, яны не могуць падтрымаць, у іх саміх цяжкасці? Прыняць адмову, падняцца над сваімі крыўдамі, на жаль, атрымліваецца не заўсёды і не ва ўсіх. Але ж часам гэта нараджае здаровую злосць, матывуе да таго, каб шукаць выйсце са складанага становішча, рабіць намаганне і дасягаць нечаканых для сябе самога вышынь.

— Чаму ўсё ж некаторыя людзі да канца сваіх дзён не могуць пазбавіцца крыўд на бацькоў і сіблінгаў? Прычына — у нейкай асаблівай злапамятнасці?

— Думаю, гэта тлумачыцца індывідуальнымі рысамі людзей, а яшчэ асаблівасцямі нашай культуры. На Захадзе дзеці сыходзяць з дому ў самастойнае жыццё ў 16-18 гадоў. Яны пакідаюць бацькоў бунтуючымі і яршыстымі тынэйджарамі. Вучацца, працуюць, сталеюць, будуюць сваё жыццё. І... прыязджаюць да бацькоў і да сіблінгаў тры разы на год. Таму, як правіла, яны рады адно аднаго бачыць. У нас жа ў адной кватэры часам жывуць некалькі пакаленняў сям’і. Сепарацыя бацькоў і дзяцей адбываецца звычайна пазней і цяжэй, чым на Захадзе, а часам не адбываецца ўвогуле. Асабіста я перакананая: ад бацькі і маці трэба аддзяляцца своечасова, інакш крыўды і канфлікты непазбежныя.

— А калі крыўды на бацькоў і сіблінгаў справядлівыя, усё роўна, стаўшы дарослым, варта дараваць іх?

— Гэта лепш для нас саміх. Калі зрабіць гэта не атрымліваецца, то прыйдзецца жыць з крывацечнай ранай і ўвесь час пакутаваць. Ці не лепш перавярнуць старонку і будаваць сваё шчаслівае жыццё?

— Вольга Васільеўна, маглі б вы прывесці прыклады ўзаемаадносін сіблінгаў са сваёй практыкі, якія вас здзівілі?

— Даўно ведаю сям’ю, дзе бацькі, маючы пяць сваіх дзяцей, усынавілі яшчэ траіх сацыяльных сірот. Ніхто з братоў і сясцёр там не скардзіцца на недахоп кахання таты і мамы. Усе выдатна ладзяць. Для мяне гэтая згуртаваная сям’я — доказ таго, што ў рэальным жыцці пры правільным выхаванні каханне і гармонія паміж братамі і сёстрамі (у тым ліку няроднымі па крыві!) магчымыя. Іншая гісторыя не менш для мяне дзіўная. Яна пра падлетка, якога мы ў свой час адправілі ва ўстанову закрытага тыпу на паўтара гады. Свайго бацьку Ягор не ведаў. Маці пакутавала на алкагалізм, нараджала дзяцей ад розных мужчын. Сваімі дэвіянтнымі паводзінамі ён прыводзіў у роспач усіх навакольных — настаўнікаў, суседзяў, нас. І здарылася так, што ў спецустанове адзін з педагогаў здолеў знайсці да яго падыход, дастукацца да яго. У выніку Ягор выйшаў на волю абсалютна іншым чалавекам. Вярнуўшыся ў Мінск, ён адшукаў малодшых зводных братоў, сясцёр і пачаў пра іх клапаціцца. Паколькі хлопец ніколі не бачыў здаровых сямейных адносін, ён прыходзіў да нас і распытваў, як і чым іх лепш карміць, чаму вучыць, чым захапіць, куды разам пайсці. Усе супрацоўнікі нашага цэнтра былі ўзрушаныя зменамі, якія адбыліся з Ягорам. Разумееце, нішто — ні генетыка, ні выхаванне, ні асяроддзе! — не абяцала такога ператварэння і павароту ў яго лёсе. А вось нешта «стрэліла» ў чалавеку, і ён стаў сапраўдным «старэйшым братам», які замяніў малодшым сіблінгам бацькоў.

Вольга ПАКЛОНСКАЯ

Фота аўтара