Загадка «ўпоўненай рукі», альбо Фельетон Вялюгіна

На што толькі не натрапіш, перабіраючы архіўныя дакументы! Вось і я, калі знаёмілася з фондам газеты «Літаратура і мастацтва» ў Беларускім дзяржаўным архіве-музеі літаратуры і мастацтва, напаткала шмат цікавінак. Сярод іх — рукапіс артыкула паэта Анатоля Вялюгіна, надрукаванага ў газеце 9 сакавіка 1957 года. Нядаўні франтавік, малады яшчэ паэт Вялюгін, супрацоўнік «ЛіМа», настроены ваяўніча, бо — «адліга», бо хочацца выказвацца смела, нешта змяняць да лепшага... Жанрава артыкул вызначаўся аўтарам «Замест фельетона», а называўся «Новыя жарты ў эфіры».

Пачатак адразу пераносіць нас у атмасферу тых гадоў:

«У дні першага Усесаюзнага з’езду мастакоў беларускае радыё знаёміць слухача з творчасцю найлепшых магістраў жывапісу і скульптуры Беларусі. Кожную раніцу ў час літаратурнай перадачы мы слухаем нарысы Барыса Усцінава з цыклу „Хараство побач з намі“, надрукаваным у першым нумары часопіса „Полымя“ за гэты год».

Як вы разумееце, жанр фельетона прадугледжвае, што будуць выкрывацца нейкія недахопы... Аднак сарказм аўтара датычыцца не зместу нарысаў Барыса Усцінава, а работы дыктараў, якія іх агучваюць.

«У панядзелак 4 сакавіка а дзевятай гадзіне пачалася перадача нарыса «Шлях мастака» — аб творчасці Валянціна Віктаравіча Волкава. На пачатку апавядаецца, як выглядаў Пецярбург у 1965 годзе, калі там у Акадэміі мастацтваў вучыўся мастак.

Дыктар Іосіф Цвярской, як заўсёды, чытае з пафасам — «Па вуліцах імчаліся рысакі і аўтамабілі, якія толькі што ўвайшлі ў моду, развозячы яснавяльможную дрэў з балёў і абедаў...»

«Штосьці наблытана ў перадачы», толькі падумаў я, як усе жыхары маёй кватэры запыталі:

«— Якая гэта «яснавяльможная дрэў»?

Я падышоў да кніжнай шафы, і пачаў лістаць першы нумар «Полымя». Старонка 129. Вось: «Па вуліцах імчаліся рысакі і аўтамабілі, якія толькі што ўвайшлі ў моду, развозячы яснавяльможную дрэнь з балёў і абедаў...»

Што ж, і сёння ў нас пільная ўвага скіраваная на чысціню абедзвюх дзяржаўных моў, але ці слухаюць усе дзеячы культуры тэматычныя перадачы беларускага радыё? Ці ў эпоху «сеціваратуры», дзе дазволеныя любыя вольнасці з мовай, адсочваюць памылкі, спрабуюць звярнуць на іх увагу, як ваяўніча зрабіў Анатоль Вялюгін у далёкім 1957-м? Чытаем далей…

«А дыктар усё жартаваў:

„Відаць было, што карціна зроблена таленавіта, што напісана „ўпоўненай рукой“...??

Але ў мяне цяпер пад рукою быў арыгінал, і я адразу тлумачыў сваім дамачадцам:

— Не „ўпоўненай рукой“, а „ўпэўненай“?

На працягу трыццаці хвілін я знаходзіўся ў ролі радыётлумача. Часам „жарты“ Іосіфа Цвярскога цяжка было зразумець не толькі з пункту гледжання філалогіі, але і палітыкі, тады мне даводзілася тлумачыць толькі дакладна і сур’ёзна. Дыктар гаварыў аб надыходзячай рэволюцыі. „У народных глыбінях выспявала ідэя вялікага шуму“. Якаясць лухта. Ідэя вялікага шуму? Зноў дапамог часопіс, дзе ўсё зразумела: „У народных глыбінях выспявала ідэя вялікага штурму“.

У дзверы пастукаў абураны сусед:

— Што яны там гародзяць у эфіры“?

— Жах…

— Гэты Цвярской яшчэ так сабе, нішто, сёння толькі дужа блытае. А вось дыктар Асмолава... Я заўсёды выключаю радыё: так калечыць, так калечыць беларускую мову...»

Дарэчы, «палітычная» заўвага Вялюгіна наконт паблытаных «шуму» і «штурму» некалькімі гадамі раней магла мець фатальныя наступствы для дыктара Цвярскога. Памятаеце фільм Андрэя Таркоўскага «Люстэрка», дзе гераіня-карэктарка з шалёнымі вачыма сярод ночы бяжыць у друкарню праверыць рукапіс, бо ёй падалося, што прапусціла памылку? Прыпісалі б Цвярскому шкодніцтва і антысавецкую прапаганду, і ўсё... Але часы змяніліся, у модзе былі вострыя дыскусіі, пасля якіх не ляцелі галовы…

«У друку неаднаразова гаварылася ўжо аб „дзівосах“ і „жартах“ у эфіры, якія часта і шчодра „адпускае“ беларускае радыё. Я занатоўваў новыя, апошнія „жарты“. Хочацца верыць, што яны сапраўды былі ў апошні раз».

Гэтак заканчвае Анатоль Вялюгін свой артыкул.

На жаль, звестак пра дыктараў, якіх паэт згадвае ў сваім фельетоне, у энцыклапедыях няма. Вось пра Валянціна Волкава, народнага мастака Беларусі і заснавальніка цэлай дынастыі беларускіх мастакоў, звестак хапае. Бо хто не ведае ягоную знакамітую карціну «Мінск 3 ліпеня 1944 года», якая адлюстроўвае вызваленне беларускай сталіцы ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў? Карціну Волкаў скончыў у 1955-м, незадоўга да таго як на беларускім радыё прагучала згаданая Вялюгіным перадача, а ў 1957-м адбылася яшчэ адна важная для Волкава падзея (акрамя таго, што ён удзельнічаў ва Усесаюзным з’ездзе мастакоў і атрымаў званне прафесара) — на Беларусь быў вернуты напісаны ім у 1927 годзе партрэт Максіма Багдановіча, вывезены нацыстамі ў Германію.

Цікава было і пашукаць, хто ж такі згаданы Вялюгіным Барыс Усцінаў, аўтар грунтоўнага нарыса пра Валянціна Волкава? Няма такога мастацтвазнаўцы... Затое ёсць беларускі гісторык мастацтваў, арт-крытык Ізраіль Барысавіч Элентух, які ў 1956 годзе напісаў работу «Валянцін Волкаў». Так што з вялікай верагоднасцю ён і хаваецца пад псеўданімам «Барыс Усцінаў».

Ва ўсім знаходзіш сляды часу…

Але гэта яшчэ не ўсе дзівосы знойдзенага рукапісу. Справа ў тым, што на зваротным баку іншы перакрэслены рукапіс, як можна зразумець, чарнавік перакладу верша, дакладней, часткі паэмы. Почырк відавочна Анатоля Вялюгіна.

«Ай, то не сокал-дальнезор,

Зляцеў з гары ў даліну,

То прыляцеў юнак Раберт

У родную краіну.

На вараным кані сваім

Крыляе ён па краі,

У астатні раз шатландскі люд

Да бою ён склікае.

„Да зброі ўсе! Ці не жыве

Яшчэ адвага ваша?

Кляліся ўмерці ўсе за край,

А дзе ж прысяга наша?

Хто не зарокся вольным стаць,

Няхай ідзе да бою,

Хто помніць славу вольных дзён —

Да зброі! Хто за мною?“

Не згас, не згас шатландскі дух,

Шатландыя паўстане!

У сёмы раз, як першы раз,

Сабраліся сяляне».

Калі зверыць з біябібліяграфічным даведнікам, дзе пералічаныя пераклады Вялюгіна, робіцца зразумелым, што гэта яго пераклад паэмы Лесі Украінкі «Роберт Брус, кароль шатландскі». Рукапіс перакладу з праўкамі, так што можна прасачыць, як паэт шукаў дакладныя словы. Напрыклад, фраза «Кляліся згінуць у баі» ім замененая на «Кляліся ўмерці ўсе за край» — і гэта сэнсава больш трапна і ёміста. Не проста «згінуць» — а за радзіму! Так што і ў сваёй уласнай творчасці Анатоль Вялюгін пільна сачыў за культурай слова. Чаго і нам з вамі, чытачы, застаецца пажадаць.

Людміла РУБЛЕЎСКАЯ