Навум Гальпяровіч: з кнігі «Сэлфі з часам»

З КНІГІ «СЭЛФІ З ЧАСАМ»

Брыль

...Здымак атрымаўся не вельмі якасны, ну не было тады смартфонаў! Але на ім выразна бачны нашы твары, сяброўскае застолле з гарбатай і не толькі, і галоўны персанаж — наш дарагі Іван Антонавіч Брыль. Практычна ўсе дарагія мне людзі разам з класікам — сябры нашага літаратурнага аб’яднання «Крыніцы». Гэта было ў Наваполацку ў канцы васьмідзясятых гадоў, час, поўны рамантыкі і светлых чаканняў.

Яго той прыезд у наш горад памятаецца ярка і шчымліва, бо тыя два сонечныя вераснёўскія дні — моманты сапраўднага свята і светлага ўзрушэння, які падарыў мне адзін з самых любімых з дзяцінства пісьменнікаў.

Упершыню я блізка ўбачыў аўтара хрэстаматыйных апавяданняў са школьнай праграмы на семінары маладых літаратараў у Каралішчавічах. 

Гэта быў 1969 год, і я, аўтар некалькіх падборак у абласной газеце і пераможца абласнога конкурсу сярод пачынаючых аўтараў, адчуваў сябе нібы школьнік, які трапіў у кампанію студэнтаў. 

Мае равеснікі ўжо даволі трывала заявілі пра сябе, рыхтавалі або ўжо мелі свае першыя кніжкі. Яны мне здаваліся недасяжнымі зоркамі, і я глядзеў на іх з захапленнем. 

А тут яшчэ сам Янка Брыль, які гутарыць з кожным так прыязна, смяецца і жартуе, нібы блізкі сусед ці знаёмы дзядзька.

Так аказалася, што на здымку ў ранішняй газеце я апынуўся сярод тых, хто стаіць побач з класікам, хаця, канечне, я тады і не асмеліўся б звярнуцца да яго з нейкім пытаннем, не кажучы ўжо, каб пазнаёміцца.

Ці мог я тады ўявіць, што буду мець не адну яго кнігу з аўтографам, падораную мне асабіста. 

Памятаю, як я прыехаў са свайго Полацка на чарговы з’езд Саюза пісьменнікаў, і першае, што пачуў, увайшоўшы ў фае нашага Дома на Фрунзэ, 5: «Цябе ўжо даўно шукае Брыль».

А ён тады мне падпісаў сваю кнігу «Муштук і папка», пра якую я паспеў напісаць захоплены водгук у «ЛіМ».

Да гэтага часу захоўваю паштоўкі, якія ён прысылаў мне з розных нагод, і памятаю, што першы, хто павіншаваў па тэлефоне мяне пасля пераезду ў Мінск на працу ў часопіс «Вожык», быў менавіта Іван Антонавіч.

А ў тыя вераснёўскія дні яго прыезд, удзел у пасяджэнні нашай суполкі, выступленні перад чытачамі сталі той жменяй сонечных промняў, нібыта ажыла яго цудоўная кніга.

Брыль увогуле ўмеў зачароўваць сваёй прысутнасцю ўсіх, з кім сустракаўся. А тут ён фантанаваў бляскам эрудыцыі, спагадлівым выглядам, шчодрым гумарам і абаяльнасцю. Нібыта блізкі сваяк, які даўно не бываў у гасцях, дзе яго чакалі.

Пасля аднаго з выступленняў нас запрасіла на абед загадчыца аддзела культуры Людміла Касьянава.

За кавай раптам Іван Антонавіч, расказваючы пра сваю службу ў польскім войску, пра пачатак Другой сусветнай вайны, які ён сустрэў там, пра палон у гітлераўскім канцлагеры, заспяваў прыемным голасам польскія народныя песні. Затым дайшла чарга да рускіх, беларускіх, якія мы з ахвотай падхапілі. Наш спеўны абед працягваўся больш за дзве гадзіны. І на душы, думаю, усім яго ўдзельнікам было вельмі хораша.

Іван Антонавіч пазіраў на нас з крыху няўлоўнай хітрынкай. Ён, безумоўна, ведаў, што ўмее падабацца людзям, але шчодра дзяліўся сваёй абаяльнасцю, падтрымліваючы той святочны настрой, які быў у нас ад сустрэчы.

Загадчыца аднаго з дзіцячых садкоў з Полацка, даведаўшыся, што ў нас гасцюе Брыль, слёзна маліла прывезці яго да дзетак. Гэта выбівалася з праграмы, і мы баяліся, што Івану Антонавічу будзе цяжкавата.

Але ён згадзіўся, і мы павезлі яго ў Полацк на незапланаваную сустрэчу.

Не ведаю, ці зразумела малеча, хто перад ёю выступае, але загадчыца ўся свяцілася ад шчасця.

Разанаў

Крыху пажаўцелы здымак у маім альбоме — сярод самых улюбёных. Ён і цяпер стаіць перад маімі вачыма і будзіць светлы ўспамін:

Яго адкрыццё

...Чатыры крокі па кватэры

Праз ноч, няўтульнасць, забыццё.

О, неразважлівая вера

У вышыню і адкрыццё!..

Голас высокага хударлявага юнака зачароўваў. У вокны зазіралі заснежаныя сосны, а ва ўтульнай натопленай зале панавала засяроджаная цішыня. Вершы чытаў Алесь Разанаў. І было гэта ў Каралішчавічах, у Доме творчасці пісьменнікаў, на семінары маладых літаратараў.

Я тады, памятаю, занатаваў у блакнот: «Алесь Разанаў — будучы геній». Максімалізм дваццацігадовага хлопца, які ўпершыню трапіў у цудоўную казку — менавіта такім для мяне застаўся той семінар...

Алесь Разанаў перавярнуў тады ўсе мае адносіны да паэзіі, яго прыклад з таго часу быў асноўным: і ў мове, і ў філасофіі, і ў вобразнасці. Я паўтараў не ўслых яго радкі:

Да ўсходу гарланяць пеўні

І захад як боль прыціх.

Губляючы іх, напэўна,

Губляем сябе саміх.

Гэта з верша «Дрэвы». І напісаў яго амаль мой равеснік!..

Так сталася, што ў апошні дзень семінара ўдзельнікаў на вялікім аўтобусе адвозілі ў Мінск. Але некалькі чалавек, сярод якіх былі Алесь Разанаў і Віктар Ярац, вырашылі застацца яшчэ на дзень. Да іх далучыўся і я, бо вельмі хацелася больш пабыць сярод такіх цікавых людзей. І галоўнай асобай для мяне быў, безумоўна, Алесь.

З таго часу я заўсёды шукаў у друку радкі Разанава, успамінаў нашы гутаркі, аднойчы паслаў яму сваю рэцэнзію на яго кнігу, надрукаваную ў полацкай газеце...

А сустрэліся зноў мы значна пазней, калі Алесь з сябрам-паэтам прыехаў у Полацк на выступленне перад моладдзю раёна. 

Ён ужо быў мінчанінам, выдаў другую кнігу, а я — раённым журналістам, адным з аўтараў калектыўнага зборніка. І хоць, здавалася, адлегласць паміж нашымі творчымі здабыткамі была досыць важкая, Алесь не толькі згадаў сустрэчы ў Каралішчавічах, але, як аказалася, чытаў мае публікацыі.

Пасля выступлення і афіцыйнага пачастунку мы ўтрох у гасцініцы прагаварылі амаль усю ноч. Што ўражвала: Разанаў быў вельмі далёкі ад звычайных у такіх выпадках сяброўскіх гаворак і калялітаратурных плётак. Яго цікавіла толькі літаратура, і гаварыў ён толькі пра літаратуру. Часам здавалася, што яму не так важна, хто з ім зараз за сталом. Ён разважаў пра літаратурны працэс, пра творчасць знакавых для яго пісьменнікаў. І зноў у мяне было такое ўражанне, як у далёкіх Каралішчавічах.

А пра наступную сустрэчу я мару напісаць апавяданне і назваць яго «Пяць пяцьдзясят пяць». Гэта час адпраўлення аўтобуса з Наваполацка ў Мінск.

А прыехаў Алесь Сцяпанавіч на творчую сустрэчу ў гарадскі цэнтр нацыянальнай культуры, куды сабраліся літаратары, мастакі, студэнты і выкладчыкі мясцовага ўніверсітэта.

Абсалютнай нечаканасцю для мяне стала тое, што шаноўны госць у сваім выступленні працытаваў цалкам мой верш «Я вучань» і высока ацаніў яго філасофскі сэнс. Дарэчы, пра гэты верш ён потым не раз згадваў пры сустрэчах у Мінску.

Вечарына зацягнулася. Прысутныя задавалі шмат пытанняў, Разанаў ахвотна адказваў.

Толькі калі сустрэча закончылася, ён запытаў: «А як цяпер дабірацца назад у Мінск?» І, пачуўшы, што з аўтавакзала першы аўтобус адпраўляецца ў пяць пяцьдзясят пяць раніцы, сказаў што гатовы стаць яго першым пасажырам і спаць да раніцы не збіраецца. 

Усю ноч мы правялі цеснай сябрынай ва ўтульнай кватэры Ірыны Жарнасек за сціплым сталом, бо не застолле было галоўным, а высокі дух сапраўднай паэзіі і нечага невымоўна шчырага і светлага, што прыўнёс сваёй прысутнасцю Алесь Разанаў. А як натхнёна ён чытаў паэму Янкі Купалы «На куццю»!..

І словы «пяць пяцьдзясят пяць» гучалі рэфрэнам з яго вуснаў усю ноч. І, здавалася, што яны набывалі нейкі сакральны таемны сэнс, і ў гэтым «пяць пяцьдзясят пяць» чулася нешта незвычайнае і загадкавае.

Да аўтобуса мы з Алесем ішлі пешшу. Памятаю яго словы:

— Навум, ты працуеш з гукам. А ці не хацелася б табе глыбока ўнікнуць у яго паходжанне, разабраць знутры яго таямніцу?

Ён тады жыў пошукамі сэнсу слоў, тымі пункцірамі, версэтамі, мініяцюрамі, якімі напаўняў свае новыя кнігі, кожная з якіх станавілася адкрыццём, пра што марыў з юнацтва.

Потым былі сустрэчы ў Мінску. Часта нечаканыя, кароткія, але заўсёды цёплыя і шчырыя.

Неяк на адным з прыёмаў ён, прадстаўляючы мяне сваёй суразмоўцы, зноў згадаў мой верш, падкрэсліваючы апошні радок: «І страшна, што не вывучыў урока».

«Навум сказаў тое, што можа сказацькожны: страшна, калі не вывучыў урок жыцця. На жаль, мы ўсе ў гэтым сэнсе дрэнныя вучні».

Так нечакана для мяне самога прагучала гэтае прачытанне паэтам і мысляром маіх сціплых радкоў, і тут зноў праявілася характэрная рыса Разанава — дакапацца да самай сутнасці.

Не так даўно я датэлефанаваўся да Алеся Сцяпанавіча і запрасіў яго стаць удзельнікам маёй тэлепраграмы «Суразмоўцы». Я даўно марыў пра такую гаворку перад тэлекамерамі, бо ведаў, што яна будзе яркай і цікавай.

Але Разанаў ветліва адмовіўся, сказаўшы, што вельмі заняты новым праектам, і абяцаў праз пэўны час да гэтай размовы вярнуцца.

Я не ведаў, што ён хворы, а голас яго ў тэлефоннай трубцы быў па-ранейшаму малады. Гэта была наша апошняя гутарка. І цяпер часта ў маю памяць прыходзяць знаёмыя радкі паэта:

І адкрыццё — праз золак белы,

Праз апантанасці агонь,

Нібыта яблык пераспелы,

Само ляцела у далонь.

Не, не само яно ляцела. Яно было выпакутавана ўсім жыццём і творчасцю Паэта, імем якога будзе заўсёды ганарыцца наша літаратура.

Навум ГАЛЬПЯРОВІЧ