Запомніць тыя берагі...

На­ву­коў­цы і края­знаў­цы за­пла­на­ва­лі ажыц­ця­віць экс­пе­ды­цыю па да­сле­да­ван­ні рэ­чы­шча За­ход­няй Дзві­ны, пе­рад тым як ва­да на­заў­сё­ды сха­вае ўні­каль­ныя края­ві­ды

Вя­до­ма, што ў вы­ні­ку за­пус­ку кас­ка­да ГЭС на ад­ной з са­мых га­лоў­ных рэк не толь­кі Бе­ла­ру­сі, але і Еў­ро­пы рэ­чы­шча на­заў­сё­ды зме­ніц­ца. Удзель­ні­кі экс­пе­ды­цыі га­то­вы су­па­ста­віць гіс­та­рыч­ныя і геа­гра­фіч­ныя звест­кі, зра­біць фо­та- і ві­дэа­здым­ку знач­ных пры­род­ных і гіс­та­рыч­ных аб'­ек­таў, ажыц­ця­віў­шы ад­на­ча­со­ва іх дак­лад­ную геа­гра­фіч­ную пры­вяз­ку. Гэ­та дасць уні­каль­ную маг­чы­масць са­браць най­ба­га­цей­шы ма­тэ­ры­ял края­знаў­ча­га ха­рак­та­ру і за­ха­ваць для бу­ду­чых па­ка­лен­няў су­час­нае аб­ліч­ча За­ход­няй Дзві­ны. Ка­рэс­пан­дэнт «Звяз­ды» па­гу­та­рыў з ад­ным з аў­та­раў ідэі пра­вя­дзен­ня экс­пе­ды­цыі Дзя­ні­сам Юр­ча­ком, на­мес­ні­кам дэ­ка­на гіс­та­рыч­на­га фа­куль­тэ­та Ві­цеб­ска­га дзяр­жаў­на­га ўні­вер­сі­тэ­та імя
П.М. Ма­шэ­ра­ва.

— Дзя­ніс Ва­лер'­е­віч, пе­рад на­шай су­стрэ­чай вы га­ва­ры­лі пра тое, што пад­час экс­пе­ды­цыі гру­па ад­на­дум­цаў па­спра­буе пра­цяг­нуць спра­ву вя­до­ма­га да­лё­ка за ме­жа­мі Ві­цеб­шчы­ны края­знаў­цы Аляк­сея Са­пу­но­ва...

— Ра­бо­чая наз­ва бу­ду­чай экс­пе­ды­цыі — «Дзві­на А. П. Са­пу­но­ва». Сам Аляк­сей Пар­фе­на­віч Са­пу­ноў вя­до­мы як ле­та­пі­сец Ві­цеб­шчы­ны. У сва­ім уні­каль­ным да­сле­да­ван­ні «Ра­ка За­ход­няя Дзві­на» Са­пу­ноў раз­гле­дзеў ро­лю ра­кі ў гіс­то­рыі Ві­цеб­шчы­ны і ін­шых рэ­гі­ё­наў, раз­ме­шча­ных уз­доўж яе бе­ра­гоў, пры­вёў пад­ра­бяз­нае апі­сан­не вы­то­ку і шмат­лі­кіх пры­то­каў, змяс­ціў геа­ла­гіч­ны на­рыс бе­ра­гоў Дзві­ны, вы­ву­чыў раз­віц­цё суд­на­ход­ства на ра­цэ, спе­цы­фі­ку рыб­най лоў­лі. Асаб­лі­вую ўва­гу аў­тар на­да­ваў пад­ра­бяз­на­му апі­сан­ню са­мой ра­кі: яе шы­ры­ні і глы­бі­ні, хут­ка­сці плы­ні. У дэ­та­лях апіс­ва­юц­ца па­ро­гі, ме­лі, вы­спы і буй­ныя ва­лу­ны ў рэ­чы­шчы ра­кі. Та­кая ін­фар­ма­цыя ўні­каль­ная са­ма па са­бе і дае нам маг­чы­масць у дэ­та­лях уя­віць, як вы­гля­да­ла За­ход­няя Дзві­на больш як 100 га­доў та­му.

— Ад­нак з ця­гам ча­су аб­ліч­ча апі­са­най Са­пу­но­вым Дзві­ны іс­тот­на змя­ні­ла­ся.

— Аб­умоў­ле­на гэ­та як пры­род­ным фак­та­рам: змя­нен­нем фар­ва­та­ру, раз­мы­ван­нем вы­спаў, пад­мы­ван­нем бе­ра­гоў і г.д., так і ант­ра­па­ген­ным. Вар­та пры­знаць, што ў пер­шую чар­гу ме­на­ві­та дзей­насць ча­ла­ве­ка пры­вя­ла да зме­ны аб­ліч­ча бе­ра­гоў. Ачыст­ка рэ­чы­шча ра­кі для суд­на­ход­ства аказ­ва­ла ўплыў на раз­мя­шчэн­не фар­ва­та­ру і г.д.

Змя­ня­ла­ся Дзві­на і па пры­чы­не раз­віц­ця гід­ра­энер­ге­ты­кі. Бу­даў­ніц­тва ў Лат­віі кас­ка­да ГЭС (Пля­він­ская, Рыж­ская, Ке­гум­ская) пры­вя­ло да та­го, што пер­ша­род­ную ра­ку мы ця­пер мо­жам толь­кі ўяў­ляць дзя­ку­ю­чы ста­рым фо­та­здым­кам і кні­зе Аляк­сея Са­пу­но­ва.

На жаль, та­кі ж лёс мо­жа ча­каць і бе­ла­рус­кі ўчас­так ра­кі (328 з 1020 кі­ла­мет­раў. — Аўт.). Гэ­та звя­за­на з пла­на­мі ак­тыў­на раз­ві­ваць гід­ра­элект­ра­энер­ге­ты­ку ў на­шай кра­і­не, што да­зво­лі­ла б па­вя­лі­чыць до­лю тан­най элект­ра­энер­гіі ў агуль­ным аб'­ёме га­да­во­га спа­жы­ван­ня. У пры­ват­нас­ці, на ра­цэ За­ход­няя Дзві­на пра­ду­гледж­ва­ец­ца ства­рэн­не кас­ка­ду з ча­ты­рох ГЭС: Бе­шан­ко­віц­кай, Ві­цеб­скай, По­лац­кай і Верх­ня­дзвін­скай. На пер­шым эта­пе бу­дзе ўзве­дзе­на По­лац­кая ГЭС — яе пла­ну­юць здаць у экс­плу­а­та­цыю ўжо ў 2015 го­дзе, а Ві­цеб­скую — у 2017 го­дзе.

— Але ж нель­га не па­га­дзіц­ца з тым, што пра­грэс не спы­ніць. А ад­мо­віц­ца ад тан­ных кры­ніц элект­ра­энер­гіі ва ўмо­вах па­ста­ян­на­га ўзра­стан­ня па­трэб так­са­ма нель­га.

— Зго­дзен. Та­му ця­пер трэ­ба ду­маць пра тое, што праз не­каль­кі га­доў мы на­заўж­ды стра­цім пер­ша­род­нае рэ­чы­шча За­ход­няй Дзві­ны, ва­кол якой ста­год­дзя­мі цяк­ло мер­нае жыц­цё на­шых прод­каў. Су­час­ныя тэх­на­ло­гіі да­зва­ля­юць мак­сі­маль­на са­браць ін­фар­ма­цыю аб тым аб­ліч­чы ра­кі, якое не­ўза­ба­ве знік­не. У пер­шую чар­гу, вар­та звяр­нуць асаб­лі­вую ўва­гу на маг­чы­мас­ці фо­та- і ві­дэа­фік­са­цыі бе­ра­гоў ра­кі, ва­лу­ноў і вод­ме­ляў, вы­спаў і ўні­каль­ных для Бе­ла­ру­сі па­ро­гаў, вя­до­мых яшчэ з глы­бо­кай ста­ра­жыт­на­сці сва­ім су­ро­вым но­ра­вам. Яны пас­ля па­вы­шэн­ня ўзроў­ню ва­ды і ства­рэн­ня ва­да­схо­ві­шчаў, згод­на з за­яў­ле­ным пла­нам бу­даў­ніц­тва, апы­нуц­ца на дне ра­кі... Так­са­ма трэ­ба вы­ву­чыць тыя мес­цы, дзе ка­лісь­ці маг­лі быць раз­ме­шча­ны пры­ста­ні і пе­ра­пра­вы. Тут, да­рэ­чы, мож­на вес­ці га­вор­ку аб не­аб­ход­нас­ці комп­лекс­най пра­цы пра­фе­сій­ных дай­ве­раў і ар­хе­о­ла­гаў.

— Што мо­жа стаць вы­ні­кам та­ко­га па­да­рож­жа?

— Я шчы­ра ўпэў­не­ны, што экс­пе­ды­цыю не­аб­ход­на аба­вяз­ко­ва ар­га­ні­за­ваць для за­ха­ван­ня аб­ліч­ча ра­кі для на­шчад­каў. Па­жа­да­на, каб у экс­пе­ды­цыі ўзя­лі ўдзел спе­цы­я­ліс­ты роз­ных сфер: гіс­то­ры­кі, бі­ё­ла­гі, пра­фе­сій­ныя фа­то­гра­фы, дай­ве­ры, апе­ра­та­ры і гэ­так да­лей. Вы­ні­кам маг­ло б стаць ства­рэн­не элект­рон­на­га ар­хі­ва ма­тэ­ры­я­лаў, які ўклю­чае ў ся­бе тэкс­та­вую ін­фар­ма­цыю, фо­та­здым­кі, ві­дэа­ма­тэ­ры­я­лы. На іх асно­ве ў перс­пек­ты­ве мож­на бы­ло б пад­рых­та­ваць но­выя геа­гра­фіч­ныя апі­сан­ні ра­кі, вы­даць шэ­раг ілюст­ра­ва­ных аль­бо­маў па За­ход­няй Дзві­не, пад­рых­та­ваць ві­дэа­фільм або цыкл пе­ра­дач аб га­лоў­най вод­най ар­тэ­рыі Ві­цеб­шчы­ны. Акра­мя та­го, для па­пу­ля­ры­за­цыі атры­ма­най ін­фар­ма­цыі мож­на бы­ло б шы­ро­ка вы­ка­рыс­тоў­ваць ін­тэр­нэт з да­па­мо­гай ства­рэн­ня тэ­ма­тыч­ных сай­таў (на­прык­лад, вір­ту­аль­на­га му­зея Дзві­ны) і груп у са­цы­яль­ных сет­ках, дзе так­са­ма мо­жа быць раз­ме­шча­на ад­па­вед­ная ін­фар­ма­цыя.

— На­пэў­на, за­ду­ма­ная ва­мі і ва­шы­мі ад­на­дум­ца­мі ўні­каль­ная экс­пе­ды­цыя — вель­мі да­ра­гое, так бы мо­віць, «за­да­валь­нен­не»?

— Га­лоў­най праб­ле­май для ар­га­ні­за­цыі та­кой экс­пе­ды­цыі з'яў­ля­ец­ца фі­нан­са­ван­не. Бы­ло б доб­ра, ка­лі б знай­шоў­ся спон­сар, за­ці­каў­ле­ны ў пра­ек­це, тым больш што для яго гэ­та маг­ло б стаць доб­рай пі­яр-ак­цы­яй рэс­пуб­лі­кан­ска­га ўзроў­ню. Па­трэб­на не так ужо і шмат гро­шай, як гэ­та мо­жа здац­ца на пер­шы по­гляд. У пер­шую чар­гу, для да­сле­да­ван­ня ра­кі не­аб­ход­на на­яў­насць ад­па­вед­ных пла­валь­ных срод­каў (пра­сцей аран­да­ва­ных), а так­са­ма вы­ра­та­валь­най аму­ні­цыі і тэх­ні­кі для фо­та- і ві­дэа­фік­са­цыі. Вя­до­ма, пад­час экс­пе­ды­цыі мо­гуць быць вы­ка­ры­ста­ны ві­дэа­ка­ме­ры, фо­та­апа­ра­ты і на­ват лод­кі са­міх ўдзель­ні­каў экс­пе­ды­цыі. Але вар­та ўліч­ваць, што да­лё­ка не ва ўсіх яны ёсць. Та­му на пад­ста­ве толь­кі ад­ной гра­мад­скай іні­цы­я­ты­вы раз­гар­нуць па­доб­ны пра­ект бу­дзе вель­мі скла­да­на. Апла­ту пра­цы удзель­ні­каў экс­пе­ды­цыі ні­хто не па­тра­буе, ха­ця не пе­ра­шко­дзі­ла б на­няць пра­фе­сій­ных апе­ра­та­раў, бо ся­род доб­ра­ах­вот­ні­каў та­кіх ня­ма. Яшчэ мі­ну­лым ле­там мы раз­гля­дзе­лі маг­чы­масць спла­ву ра­зам з вя­до­мым ві­цеб­скім края­знаў­цам Мі­ко­лам Пі­ва­ва­рам. На шчас­це, дзве лод­кі «Уфім­ка» і бай­дар­ку мы знай­шлі, га­то­вы бы­лі плыць удвух, але па суб'­ек­тыў­ных пры­чы­нах пла­ван­не прый­шло­ся пе­ра­нес­ці.

— А якія яшчэ скла­да­нас­ці мо­гуць уз­нік­нуць пад­час пад­рых­тоў­кі да экс­пе­ды­цыі?

— Дру­гой праб­ле­май пры ар­га­ні­за­цыі экс­пе­ды­цыі мо­жа стаць час. У пер­шую чар­гу, гэ­та ты­чыц­ца ўчаст­ка за­тап­лен­ня ў ра­ё­не ства­рэн­ня ва­да­схо­ві­шча По­лац­кай ГЭС, увя­дзен­не ў экс­плу­а­та­цыю якой пла­ну­ец­ца ў 2015 го­дзе. Та­му на да­сле­да­ван­не ўчаст­ка ад Ві­цеб­ска да вёс­кі Луч­на пад По­лац­кам, дзе і вя­дзец­ца бу­даў­ніц­тва стан­цыі, за­ста­ец­ца не так шмат ча­су. А, уліч­ва­ю­чы тое, што экс­пе­ды­цыя мо­жа быць ар­га­ні­за­ва­на толь­кі па ніз­кай ва­дзе, ка­лі ўсе па­ро­гі, вод­ме­лі, ва­лу­ны і вы­спы не за­топ­ле­ны ва­дой, прай­сці на гэ­тым участ­ку Дзві­ны маг­чы­ма толь­кі ле­там бя­гу­ча­га ці 2015 го­да, але пры спры­яль­ных пры­род­ных умовах. Ка­лі ж на­двор'е не да­зво­ліць гэ­та­га зра­біць і ва­ды бу­дзе больш за мі­ні­маль­ны га­да­вы ўзро­вень, прый­дзец­ца за­да­воль­вац­ца толь­кі той маг­чы­мас­цю па збо­ры ма­тэ­ры­я­лаў, якая бу­дзе іс­на­ваць.

Што ж ты­чыц­ца Ві­цеб­скай ГЭС, то тут у рас­па­ра­джэн­ні ёсць знач­на больш ча­су — для да­сле­да­ван­ня ўчаст­ка ра­кі ад ра­сій­ска­га Вя­лі­жа да бе­ла­рус­ка­га пры­га­ра­да Ві­цеб­ска — па­сёл­ка Лу­жас­на. Але лепш бы­ло б пра­вес­ці та­кую экс­пе­ды­цыю за адзін год — на ўсім бе­ла­рус­кім участ­ку, а ас­тат­ні час вы­ка­рыс­тоў­ваць для апра­цоў­кі і па­пу­ля­ры­за­цыі атры­ма­най ін­фар­ма­цыі.

— З ча­го, на ваш по­гляд, трэ­ба па­чы­наць пад­рых­тоў­ку да экс­пе­ды­цыі?

— Пад­рых­тоў­ка экс­пе­ды­цыі па­він­на па­чы­нац­ца з уваж­лі­ва­га вы­ву­чэн­ня да­сле­да­ван­ня Са­пу­но­ва і па­этап­на­га пры­вяз­ван­ня на­яў­най гіс­то­ры­ка-геа­гра­фіч­най ін­фар­ма­цыі да су­час­ных кар­таў. У вы­ні­ку ўдзель­ні­кі экс­пе­ды­цыі бу­дуць мець маг­чы­масць вы­раз­на ўяў­ляць, што іх ча­кае на тым ці ін­шым участ­ку ра­кі.

Ас­но­вай для пе­ра­пра­цоў­кі ін­фар­ма­цыі мо­гуць стаць здым­кі рэ­чы­шча ра­кі, вы­ка­на­ныя з кос­ма­су і раз­ме­шча­ныя ў по­шу­ка­вых ін­тэр­нэт-сіс­тэ­мах. Ана­ліз якас­ці ўжо раз­ме­шча­ных у ін­тэр­нэ­це спа­да­рож­ні­ка­вых фо­та­здым­каў на ўчаст­ку вы­шэй Ві­цеб­ска па­каз­вае, што ўсе яны вы­ка­на­ны ле­там, ка­лі вы­дат­на пра­гляд­ва­юц­ца ўсе вы­спы, вод­ме­лі, па­ро­гі — тыя аб'­ек­ты, якія знік­нуць у су­вя­зі з бу­даў­ніц­твам ГЭС. Але вар­та ўліч­ваць, што не ўсе ўчаст­кі ра­кі мо­гуць быць прад­стаў­ле­ны ў ад­ноль­ка­вай якас­ці ў роз­ных вы­шу­ко­вых сіс­тэ­мах. Та­му мэ­та­згод­на вы­ка­рыс­тоў­ваць ад­на­ча­со­ва не­каль­кі ва­ры­ян­таў спа­да­рож­ні­ка­вых здым­каў. Гэ­та да­зво­ліць ужо сён­ня зра­біць уні­каль­ны пра­ект «Ма­шы­на ча­су» на сай­це «Ві­цеб­ская эн­цык­ла­пе­дыя». Маг­чы­ма су­мяс­ціць роз­ныя кар­ты, уклю­ча­ю­чы гіс­та­рыч­ныя, у на­ва­кол­лі Ві­цеб­ска і пе­ра­клю­чац­ца з ад­ной на дру­гую кар­ты і ін­шыя вы­явы ад­ным клі­кам мыш­кі...

Па­куль у нас ёсць час для ажыц­цяў­лен­ня гэ­та­га, не па­ба­ю­ся за­явіць на ўсю кра­і­ну, са­цы­яль­на знач­на­га і ўні­каль­на­га пра­ек­та. На­коль­кі ён рэ­аль­ны на прак­ты­цы, мы атры­ма­ем маг­чы­масць уба­чыць у най­блі­жэй­шай бу­ду­чы­ні.

Аляк­сандр ПУК­ШАН­СКІ