Што калісьці елі на Дзяды?

Дзя­ды (у пер­шую чар­гу Во­сень­скія, або Зміт­роў­скія, у ка­то­лі­каў — Дзень За­душ­ны) — ад­но з га­лоў­ных да­хрыс­ці­ян­скіх свят бе­ла­ру­саў, якое ў знач­най сту­пе­ні за­ха­ва­ла сваю сім­во­лі­ку і аб­рад­насць, у тым лі­ку ў ін­тэр­прэ­та­цыі абедз­вюх асноў­ных хрыс­ці­ян­скіх кан­фе­сій. Бо і ў пра­ва­слаўі, і ка­та­лі­цыз­ме су­вя­зям з ду­хоў­ным све­там ня­бож­чы­каў-прод­каў на­да­ец­ца вя­лі­кая ўва­га, толь­кі па­мяць гэ­тая больш пер­са­ні­фі­ка­ва­ная і больш ад­па­вед­ная даг­ма­там кніж­най ве­ры.

У гэ­ты са­мы час, у кан­цы каст­рыч­ні­ка — на па­чат­ку ліс­та­па­да, здаў­на бы­ло пры­ня­та ўша­ноў­ваць па­мяць прод­каў у боль­шас­ці еў­ра­пей­скіх на­ро­даў. На жаль, сён­ня ма­са­вая куль­ту­ра на­вяз­вае амаль вы­ключ­на анг­ла­сак­сон­скі стан­дарт Хэ­лоў­і­на, у якім больш чор­на­га гу­ма­ру і зу­ха­ва­та­га вы­клі­ку ду­хам цем­ры, чым па­ва­гі да ня­бож­чы­каў. Дзіў­на, але за­мор­скія вус­ціш­ныя мас­кі з гар­бу­зоў і роз­ная «труп­ная» ат­ры­бу­ты­ка пас­ля за­ня­па­ду «худ­са­ве­таў» бы­лі пры­ня­ты на­ро­дам у нас знач­на лепш, чым свае ўлас­ныя тра­ды­цыі та­го са­ма­га свя­та. Але мы не збі­ва­ем­ся з тэ­мы, раз­маў­ля­ем толь­кі пра свае Дзя­ды — дак­лад­ней, пра іх ку­лі­нар­ныя тра­ды­цыі.

Вя­чэ­ра па­чы­на­ла­ся з сім­ва­ліч­на­га за­пра­шэн­ня «дзя­доў» на су­поль­ную тра­пе­зу. У роз­ных мяс­ці­нах гэ­та ра­бі­ла­ся па-свой­му, але час­цей за ўсё пры­клад­на так: уся сям'я ма­лі­ла­ся пе­рад аб­ра­за­мі, а по­тым са­мы ста­рэй­шы ў ро­дзе пра­маў­ляў за­клі­нан­не-за­пра­шэн­не. На­прык­лад, та­кое:

«Свя­тыя дзя­ды, про­сім вас

Ха­дзі­це, ля­ці­це да нас,

Ес­ці і пі­ці што Бог даў,

Што я для вас ах­вя­ра­ваў,

Чым толь­кі ха­та ба­га­та...»

Та­ды ад­чы­ня­лі дзве­ры ў ха­ту, ча­сам вок­ны, брам­ку на двор і гэ­так да­лей, каб дзя­ды сва­бод­на маг­лі зай­сці ў ха­ту на вя­чэ­ру. Кож­ны ўдзель­нік, па­чы­на­ю­чы ад гас­па­да­ра або ста­рэй­ша­га ў ро­дзе, за­чэрп­нуў­шы пер­шую лыж­ку стра­вы, вы­лі­ваў яе на стол, для «дзя­доў», або ў спе­цы­яль­ную мі­су «для дзя­доў». За­тым тое са­мае ра­бі­ла гас­па­ды­ня, а по­тым, па чар­зе, — усе ас­тат­нія. Або, як ва­ры­янт, пас­ля кож­на­га за­чэрп­ван­ня і глыт­ка кла­лі лыж­ку на стол, каб яна па­ля­жа­ла ней­кі час, і та­ды ўжо чэр­па­лі на­ступ­ным ра­зам і гэ­так да­лей. Лі­чы­ла­ся, што ў пра­меж­ках лыж­кай ка­рыс­та­юц­ца «дзя­ды».

Ста­рэй­шы ў ро­дзе ады­гры­ваў важ­ную ро­лю ў цы­ры­мо­ніі з той ві­да­воч­най пры­чы­ны, што ён быў пер­шым кан­ды­да­там на да­лу­чэн­не да све­ту «дзя­доў». Ён жа па­ві­нен быў і пер­шым уста­ваць з-за ста­ла па за­кан­чэн­ні вя­чэ­ры. Ка­лі ж гэ­та па не­па­слух­мя­нас­ці ра­біў нех­та ін­шы, яму па­гра­жа­ла хут­кая смерць, на пра­ця­гу на­ступ­на­га го­да, і па­ку­ты на тым све­це. У гэ­тым і за­клю­ча­ец­ца сэнс пры­каз­кі: «Не лезь па­пя­род баць­кі ў пек­ла».

Коль­касць страў на ста­ле ва­га­ла­ся ад 5 да 15, але бы­ла заўж­ды ня­цот­най, што сім­ва­лі­за­ва­ла се­ман­ты­ку «та­го» све­ту, све­ту ня­бож­чы­каў. Але каб не па­шко­дзіць жы­вым, якіх ахоў­вае сім­во­лі­ка цот­нас­ці, пар­нас­ці, кож­ную з гэ­тых страў вы­стаў­ля­лі на стол на 2 та­лер­ках, та­кім чы­нам дас­ціп­на да­га­джа­ю­чы і мёрт­вым, і жы­вым.

Цал­кам уні­фі­ка­ва­на­га ўяў­лен­ня пра ме­ню Дзя­доў не іс­на­ва­ла — усё за­ле­жа­ла ад мяс­цо­вас­ці, ад са­цы­яль­на­га ста­ту­су сям'і і ін­шых фак­та­раў. Ха­ця не­ка­то­рыя стра­вы яў­на вы­дзя­ля­лі­ся як най­больш па­пу­ляр­ныя. У пер­шую чар­гу, гэ­та бы­ла куц­ця — уні­вер­саль­ны сро­дак ка­му­ні­ка­цыі са све­там па­мер­лых на лю­бое свя­та, а так­са­ма «кан­ун» і блі­ны.

Куц­цю ва­ры­лі з пра­ся­ных, яч­ных, грэц­кіх або ры­са­вых круп, але аба­вяз­ко­ва са­ла­дзі­лі — мё­дам, ра­зы­нка­мі, цук­рам. «Кан­ун» мог вы­гля­даць па-роз­на­му ў той ці ін­шай мяс­цо­вас­ці, але най­час­цей для яго пры­га­та­ван­ня ў пад­са­ло­джа­ную цук­рам або мё­дам ва­ду кры­шы­лі хлеб ці ней­кі ін­шы муч­ны вы­раб — на­прык­лад, аба­ран­кі.

Блі­ны бы­лі важ­най ры­ту­аль­най стра­вай на мно­гіх га­да­вых свя­тах, і на Дзя­дах яны ады­гры­ва­лі важ­ную ро­лю. І не толь­кі як улас­на ежа. На­прык­лад, на Мін­шчы­не на па­чат­ку па­мі­наль­най тра­пе­зы гас­па­дар браў у ад­ну ру­ку свеч­ку, за­гар­нуў­шы яе ў блін, а ў дру­гую — бул­ку хле­ба і аб­но­сіў іх тры ра­зы ва­кол па­стаў­ле­най на ста­ле ва­ра­най сві­ной га­ла­вы, па­мі­на­ю­чы ўго­лас па ім­ёнах не толь­кі ўсіх па­мер­лых род­ных і бліз­кіх, але на­ват і ўсіх знач­ных зем­ля­коў, якіх па­мя­та­лі ў ва­ко­лі­цах, за­пра­ша­ю­чы іх сло­ва­мі: «Пры­бы­вай­це к ста­лу!». Час­та ўсе стра­вы елі з блі­на­мі за­мест хле­ба. На Ма­гі­лёў­шчы­не пер­шы спе­ча­ны блін на Дзя­ды гас­па­ды­ні рва­лі на част­кі і кла­лі на вок­ны «для дзя­доў». Па­сту­хі, з які­мі бы­ло пры­ня­та раз­ліч­вац­ца за га­да­вую пра­цу аку­рат на Дзя­ды, за­га­дзя ве­да­ю­чы пра гэ­та, вы­праў­ля­лі­ся па вёс­цы і, спы­ня­ю­чы­ся пад вок­на­мі кож­на­га до­ма, пы­та­лі­ся: «Гэй, гас­па­ды­ня! Ці пяк­ла блі­ны? Пры­сла­лі дзя­ды па блі­ны, свін­кі — па са­ла­нін­кі, авеч­кі — па яеч­кі, ба­ран­кі — па соль, а ка­роў­кі — па сыр». І трэ­ба бы­ло вы­нес­ці па­сту­хам усё тое, што яны пра­сі­лі. У тых сем'­ях, дзе час­та па­мі­ра­лі дзе­ці, для ма­лых ня­бож­чы­каў пяк­лі алад­кі, каб праз та­кое ма­гіч­нае дзе­ян­не за­ха­ваць жы­вы­мі ас­тат­ніх.

Ва­ра­ная сві­ная га­ла­ва час­та пры­сут­ні­ча­ла на «дзя­доў­скім» ста­ле пе­ра­важ­на на ўсхо­дзе Бе­ла­ру­сі. Яе на­яў­насць на ста­ле і спе­цы­яль­ныя ры­ту­аль­ныя дзе­ян­ні ва­кол — гэ­та вод­гук вель­мі да­лё­кай даў­ні­ны, куль­тур­ны рэ­лікт та­го ча­су, ка­лі кож­ная знач­ная па­дзея ў жыц­ці ро­ду і пле­ме­ні су­пра­ва­джа­ла­ся ах­вя­рап­ры­на­шэн­нем та­тэм­най жы­вё­лы. На за­ха­дзе Бе­ла­ру­сі, асаб­лі­ва ў ста­ра­ка­та­ліц­кіх ра­ё­нах, за­мест свін­ні на Дзя­ды бы­ло пры­ня­та рэ­заць ба­ра­на. Та­ды на ста­ле вы­стаў­ля­ла­ся ба­ра­но­вая га­ла­ва, у край­нім вы­пад­ку, ка­лі сям'я бы­ла бед­най, — га­ла­ва пеў­ня.

Да­во­лі час­та на ста­ле пры­сут­ні­ча­лі клёц­кі — муч­ныя, а блі­жэй да на­шых ча­соў — так­са­ма і буль­бя­ныя, якія ўво­гу­ле лі­чы­лі­ся аба­вяз­ко­вай стра­вай на па­мін­ках. На­ват вы­раз «за­пра­сіць на клёц­кі» азна­чаў «за­пра­сіць на па­мін­кі». У пры­ват­нас­ці, гатавалі «клёц­кі з ду­ша­мі», што зна­чыць з за­пе­ча­ным у цес­це мя­сам або шквар­ка­мі, або тое, што сён­ня пры­ня­та на­зы­ваць цэ­пе­лі­на­мі. У гэ­тай наз­ве су­вязь са све­там ня­бож­чы­каў ві­даць яск­ра­ва.

Апроч гэ­тых га­лоў­ных, на Дзя­ды га­та­ва­лі са­мыя раз­на­стай­ныя стра­вы, амаль усё, што толь­кі ўме­лі га­та­ваць у кож­най кан­крэт­най сям'і: уся­ля­кія по­лі­ўкі (рыб­ныя, мяс­ныя, кры­вя­ныя), кі­ся­лі (жу­ра­він­ныя і аў­ся­ныя), грыб­ны квас, ве­ра­шча­ку, сыр­ні­цу, пе­ра­печ­кі з ка­ноп­ля­мі, са­ла­ду­ху, аў­ся­ныя та­лок­ны, пер­ні­кі, га­рох з ма­ка­вым ма­ла­ком, круп­нік з гры­ба­мі і ін­шае. Аба­вяз­ко­ва — мяс­ныя стра­вы з тых са­мых свін­ні або ба­ра­на, чыя га­ла­ва аздаб­ля­ла стол. Лі­чы­ла­ся, што гас­па­да­роў, якія па­шка­ду­юць за­рэ­заць іх на Дзя­ды, на пра­ця­гу го­да ча­кае ка­ра прод­каў — за хці­васць.

Пас­ля вя­чэ­ры рэшт­кі страў па­кі­да­лі да на­ступ­най ра­ні­цы, бо ве­ры­лі, што дзя­ды, ду­шы прод­каў, прый­дуць ноч­чу і бу­дуць вя­чэ­раць. На­заўт­ра ежа, якая за­ста­ла­ся, раз­да­ва­ла­ся жаб­ра­кам, сі­ро­там, па­сту­хам, а аб'­ед­кі — птуш­кам, жы­вё­лам.

На­пры­кан­цы на свеч­ку не дзьмуць — яе па­трэб­на пе­ра­вяр­нуць, каб са­ма па­гас­ла, або па­ту­шыць паль­ца­мі. За­тым пра­га­вор­ва­юц­ца та­кія сло­вы:

Свя­тыя дзя­ды!

Елі і пі­лі, ідзі­це да ся­бе!

Не грэ­ба­ва­лі ад­зна­чаць му­жыц­кае свя­та дзя­доў і па­ны, шлях­та. Бе­ла­рус­кі пісь­мен­нік Аль­герд Абу­хо­віч, на­шча­дак італь­ян­скіх гра­фаў Бан­ды­нэ­лі, так пры­гад­ваў па­рыж­скую эміг­ранц­кую вя­чэ­ру ка­ля 1860 го­да: «Бы­ло гэ­та ў Фран­цыі, дзе па­між ма­ла­дзё­жы я адзін быў з Бе­ла­ру­сі, дык зла­жыў­ся пра­ект, што я па­ві­нен ула­дзіць трыз­ну Дзя­доў. Ах­во­ча на гэ­та пры­стаў я і вы­сту­піў з па­час­тун­кам. Бы­лі пе­ча­ныя гу­сі з грыб­ка­мі, а за­мест круп­ні­ку — доб­ра за­праў­ле­нае le vіn chaud».

Ну і, вя­до­ма, нель­га не пры­га­даць сла­ву­тую паэ­му «Дзя­ды» Ада­ма Міц­ке­ві­ча, у якой ду­шы па­мер­лых дзя­цей, якім уся­го да­ста­ва­ла ў зям­ным жыц­ці, ка­лі пы­та­юц­ца, якой жа стра­вай па­час­та­ваць іх на свя­точ­най вя­чэ­ры, про­сяць, каб на ста­ле, дзе­ля іх, бы­ло не­каль­кі ка­ліў­цаў гар­чы­цы: хто не зве­даў го­ры­чы ў зям­ным жыц­ці, не бу­дзе мець спа­кою ў не­бе...

Блі­ны жыт­нія

(рэ­цэпт Ма­ры­я­ны Амро­віч, Мо­ла­да­ва, Пін­скі па­вет)

Склад­ні­кі: 2 шклян­кі жыт­няй му­кі, 3/4 шклян­кі пша­ніч­най му­кі, 40 г драж­джэй, 1 шклян­ка ма­ла­ка, 1 лы­жач­ка цук­ру, 2 яй­кі, па­дзе­ле­ныя, дроб­ка со­лі, тлушч для сма­жан­ня.

Спо­саб пры­га­та­ван­ня: жыт­нюю му­ку доб­ра пе­ра­мя­шаць з пша­ніч­най. У асоб­най мі­се рас­кры­шыць дрож­джы, за­ліць шклян­кай цёп­ла­га ма­ла­ка, да­даць лы­жач­ку цук­ру і па­кі­нуць ро­шчы­ну да мо­ман­ту, па­куль вад­касць не пач­не бра­дзіць. 2 жаў­ткі раз­мя­шаць са шклян­кай смя­та­ны, а бял­кі збіць у гус­тую пе­ну. У му­ку ўліць смя­та­ну з жаў­тка­мі, пе­ра­мя­шаць, да­даць дроб­ку со­лі, ро­шчы­ну і па­кі­нуць у цёп­лым мес­цы на 30 хві­лін. Пе­рад са­мым сма­жэн­нем да­даць пе­ну з бял­коў і ста­ран­на пе­ра­мя­шаць. Пра­ве­рыць кан­сіс­тэн­цыю цес­та (па­він­на быць бліз­кай да гус­той смя­та­ны) і ў за­леж­нас­ці ад вы­ні­ку да­даць кры­ху або ма­ла­ка, або пша­ніч­най му­кі. Сма­жыць на моц­на ра­за­грэ­тай і з да­да­ван­нем алею па­тэль­ні. Па­да­ваць са смя­та­най, тап­лё­ным мас­лам або ін­шым ма­чан­нем.

Кухмістр Верашчака

Чытайце яшчэ:

Марцін святы — згубіцель гагаты

Ці патрэбны нам сакрэты Сапегаў?

Кухня Тышкевічаў