Мае Арбузік і Бябешка, ці Як «Палескія рабінзоны» ў паход вадзілі

Не­як су­се­дзі па­скар­дзі­лі­ся, што дзі­ця не хо­ча чы­таць. «Дык у вас жа і кніг у ква­тэ­ры ня­ма». — «Як ня­ма, вунь на ха­ла­дзіль­ні­ку ля­жыць».

…У дзі­ця­чую біб­лі­я­тэ­ку я за­пі­саў­ся са­ма­стой­на на па­чат­ку трэ­ця­га кла­са. Да­гэ­туль ду­маў пра тое ўжо пэў­ны час, але не­як не ад­важ­ваў­ся іс­ці ту­ды адзін. А тут зі­мо­вым днём пас­ля за­ня­ткаў нех­та з ад­на­клас­ні­каў кі­нуў кліч: гай­да за­піс­вац­ца ў біб­лі­я­тэ­ку! З за­да­валь­нен­нем да­лу­чыў­ся да кам­па­ніі. Не па­мя­таю наз­вы і аў­та­ра той са­май пер­шай біб­лі­я­тэч­най кніж­кі, але пе­рад ва­чы­ма і сён­ня яе фар­мат, цвёр­дая вок­лад­ка ў чыр­во­на-сі­ніх то­нах з вя­лі­кім ма­люн­кам… Але чы­тан­нем я за­ха­піў­ся ра­ней.

У да­мах са­вец­кіх лю­дзей кніж­кі бы­лі заў­сё­ды, хоць у боль­шас­ці сем'­яў біб­лі­я­тэч­кі бы­лі да­во­лі сціп­лыя. Адзін з дзі­ця­чых ус­па­мі­наў: мы грэ­ем­ся на пе­чы пас­ля ка­тан­ня на гор­цы, а цёт­ка чы­тае нам па­шар­па­ны то­мік з ка­рыч­не­вай вок­лад­кай — «Урфін Джус і яго драў­ля­ныя сал­да­ты». Быў­шы ў гас­цях у ін­шай цёт­кі, я зайз­дрос­ціў шы­коў­на­му вы­дан­ню ка­зак бра­тоў Грым. Улас­ны­мі лю­бі­мы­мі кніж­ка­мі ў роз­ныя ча­сы бы­лі «Па­лес­кія ра­бін­зо­ны» Ян­кі Маў­ра і «Не­звы­чай­ныя пры­го­ды Ар­бу­зі­ка і Бя­беш­кі» Эду­ар­да Ско­бе­ле­ва. Пад­час май­го дзя­цін­ства дзяў­чын­кі да­ры­лі нам кніж­кі на ва­ен­ную тэ­ма­ты­ку на 23 лю­та­га. У кніж­най кра­ме пра­да­ва­лі­ся бі­ле­ты ім­гнен­най ла­та­рэі. Ад­даў­шы 25 ка­пе­ек, мож­на бы­ло вый­граць ру­бель, а то і цэ­лыя тры! На гэ­тую су­му, доў­га абы­хо­дзя­чы па­лі­цы, вы­бі­ра­лі­ся і дзі­ця­чыя кніж­кі.

Дзя­ку­ю­чы за­хап­лен­ню, у па­чат­ко­вай шко­ле я па­ка­заў дру­гі вы­нік у кла­се па хут­ка­сці чы­тан­ня — 168 слоў за хві­лі­ну. У чац­вёр­тым кла­се ней­кім чы­нам «за­ча­піў­ся язы­ка­мі» з на­стаў­ні­цай гіс­то­рыі, ска­заў­шы, што ня­даў­на пра­чы­таў мас­тац­кую кніж­ку пра Ка­тоў­ска­га. У вы­ні­ку ўвесь урок пе­ра­каз­ваў яе змест уся­му кла­су. У вось­мым на­стаў­ні­ца рус­кай мо­вы і лі­та­ра­ту­ры ўго­лас за­чыт­ва­ла са­чы­нен­не пра маю та­га­час­ную ма­ру стаць тан­кіс­там: апроч пры­кла­ду баць­кі, ад­бі­ла­ся лю­бі­мае чы­тан­не пра Т‑34 і КВ (я ве­даў проз­ві­шчы ўсіх ка­ман­ду­ю­чых тан­ка­вы­мі ар­мі­я­мі пе­ры­я­ду Вя­лі­кай Ай­чын­най вай­ны). Та­ды ж я пра­чы­таў «лек­цыю» свай­му кла­су на ўро­ку гіс­то­рыі пра аба­ро­ну Се­ва­сто­па­ля, мат­ро­са Кош­ку і смерць На­хі­ма­ва пад­час Крым­скай вай­ны — усё на пад­ста­ве тво­раў мас­тац­кай лі­та­ра­ту­ры. На на­ступ­ны па рас­кла­дзе ўрок за мной прый­шоў за­вуч, і я пай­шоў паў­та­раць тое ж у па­ра­лель­ны клас. У дзя­ся­тым, ужо ў но­вай шко­ле, два кла­сы аб'­яд­на­лі для су­мес­на­га ўро­ка фі­зі­кі па тэ­ме «Оп­ты­ка». І я рас­каз­ваў пра лін­зы, бу­до­вы пе­рыс­ко­паў і тэ­ле­ско­паў — на той мо­мант моц­на за­хап­ляў­ся фа­та­гра­фі­яй.

Ві­даць, пад ура­жан­нем ад пры­год­ніц­кай лі­та­ра­ту­ры ад­ной­чы ву­ліч­най кам­па­ні­яй вы­ра­шы­лі пай­сці ў па­ход з на­чоў­кай. Ка­лі гля­нуць на той марш­рут сён­ня, дык ады­шлі кры­ху да­лей ад ус­кра­і­ны па­сёл­ка. А на той мо­мант для нас гэ­та бы­ла да­лё­кая і цяж­кая ванд­роў­ка. Па­лат­кі не бы­ло, та­му цяг­нуць на са­бе да­вя­ло­ся цяж­кі бры­зент, пе­ра­адоль­ва­ю­чы ме­лі­я­ра­цый­ныя ка­на­лы. Улад­ка­ва­лі неш­та на­кшталт бу­да­на на бе­ра­зе ра­кі ка­ля са­май ва­ды, спра­ба­ва­лі на­ла­віць ры­бы і зва­рыць юш­ку. А ноч­чу па чар­зе дзя­жу­ры­лі і вя­лі «вах­цен­ны» жур­нал. Ран­кам у ха­лод­ным ту­ма­не, па­ку­са­ныя за ноч ка­ма­ра­мі, сон­ныя, мы бры­лі па лу­зе да­до­му… У кніж­ках усё вы­хо­дзі­ла не­як больш ра­ман­тыч­на.

Не ве­даю, што мя­не да та­го пад­штурх­ну­ла, але, як толь­кі за­пі­саў­ся ў біб­лі­я­тэ­ку, за­вёў звы­чай­ны вуч­нёў­скі сшы­так у кле­тач­ку, ку­ды па­чаў за­піс­ваць усе пра­чы­та­ныя кніж­кі і ча­со­пі­сы — у кож­ны ра­док без пра­бе­лаў. Ка­лі за­кан­чваў шко­лу, амаль скон­чыў­ся трэ­ці па лі­ку сшы­так. Не­ка­то­рыя пад­шыў­кі ча­со­пі­саў браў не­ад­ной­чы, як і лю­бі­мыя кні­гі. Праў­да, бы­лі ў тых сшыт­ках і «пус­тыш­кі». На­прык­лад, «Гра­фа Ман­тэ-Крыс­та» хоць і ўнёс у спіс пра­чы­та­на­га двой­чы, але, пры­зна­ю­ся, так яго і не асі­ліў — ні пер­шы, ні дру­гі раз. Ну не пай­шла ў мя­не гэ­тая кніж­ка ча­мусь­ці!

Ка­лі ў дзі­ця­чай біб­лі­я­тэ­цы ўсё ці­ка­вае для мя­не бы­ло пе­ра­чы­та­ным, а ў да­рос­лую за­піс­вац­ца бы­ло яшчэ ра­на, лі­та­ра­ту­ру па­ча­ла пры­но­сіць для мя­не ма­ці. З пэў­най пе­ры­я­дыч­нас­цю пад­час абе­ду да іх на фаб­ры­ку пры­яз­джа­лі біб­лі­я­тэ­ка­ры, і яна бра­ла для мя­не «да­рос­лыя» кніж­кі на свой фар­му­ляр: пры­год­ніц­кія, фан­тас­ты­ку, гіс­та­рыч­ныя, пра вай­ну. Апош­ніх я чы­таў асаб­лі­ва шмат і з вя­лі­кай ці­ка­вас­цю. Ужо пі­саў, што і ў за­ба­вах на­шых адзін час пе­ра­ва­жа­лі гуль­ні «ў вай­ну». У ста­лым уз­рос­це за­да­ваў­ся пы­тан­нем: ча­му так, мы ж на­ра­дзі­лі­ся праз тры з па­ло­вай дзе­ся­ці­го­ддзі пас­ля Пе­ра­мо­гі? Ду­маю, та­му што мы бы­лі дзець­мі дзя­цей вай­ны… Але са­праўд­ная «эпі­дэ­мія» чы­тан­ня па­ча­ла­ся для нас са стры­еч­ным бра­там-па­год­кам, ка­лі мы змаг­лі за­пі­сац­ца ў да­рос­лую біб­лі­я­тэ­ку. Ад Жу­ля Вер­на, лю­бі­мых тво­раў пра ін­дзей­цаў («Ацэ­о­ла — пра­ва­дыр се­мі­но­лаў», «Бой­ся, во­раг, дзя­вя­та­га сы­на», «Слу­хай­це пес­ню пё­раў») мы па­кры­се ру­ха­лі­ся да «Дзя­цей Ар­ба­та» Ры­ба­ко­ва, за­чыт­ва­лі­ся кні­га­мі «У ако­пах Ста­лін­гра­да» Ня­кра­са­ва і «На За­ход­нім фрон­це без пе­ра­мен» Рэ­мар­ка…

Для кож­на­га чы­та­ча бы­ла нор­ма вы­да­чы кніг у ад­ны ру­кі на пэў­ны час. Умоў­на ка­жу­чы, пяць кніг на ме­сяц. А мы чы­та­лі шмат і хут­ка, та­му нам да­зва­ля­лі браць за адзін раз, умоў­на ка­жу­чы, па сем-во­сем на бра­та і яшчэ пя­ток — на два­іх «звер­ху». Ле­там пад­час ка­ні­кул мы вяр­та­лі­ся з Анд­рэ­ем, не­су­чы кож­ны па важ­кай тор­бе кні­жак у ад­ной ру­цэ, а дру­гой абод­ва тры­ма­лі яшчэ і агуль­ную. Пра­чы­таў­шы не­каль­кі тво­раў, са­дзі­лі­ся на ве­ла­сі­пед і еха­лі адзін да ад­на­го — мя­няц­ца. Тыд­ні праз два зноў вы­праў­ля­лі­ся ў біб­лі­я­тэ­ку — каб здаць пра­цэн­таў 90 пра­чы­та­на­га і, га­лоў­нае, узяць зноў но­вую пор­цыю. Ці­ка­выя тво­ры на па­лі­цах не за­трым­лі­ва­лі­ся, іх трэ­ба бы­ло «ўпа­ля­ваць». Не ве­даю, коль­кі чы­та­чоў уся­го бы­ло ў на­шай да­рос­лай па­сял­ко­вай біб­лі­я­тэ­цы, але мой аса­біс­ты ну­мар фар­му­ля­ра быў на па­чат­ку чац­вёр­тай сот­ні. Карт­кі тых, хто час­та на­вед­ваў біб­лі­я­тэ­ку, яе ра­бот­ні­кі тры­ма­лі асоб­на, не зва­жа­ю­чы на ал­фа­віт. Дзя­ся­ты клас за­кан­чваў з фар­му­ля­рам пад ну­ма­рам 7, і мя­не вель­мі ці­ка­ві­ла: хто тыя лю­дзі, што чы­та­юць больш за мя­не?

Пра­цэс чы­тан­ня пад­час лет­ніх ка­ні­кул звы­чай­на вы­гля­даў так: ран­кам ты браў у ру­кі том, а ўве­ча­ры пе­ра­горт­ваў апош­нюю ста­рон­ку, а ча­сам на­ват па­спя­ваў па­чаць но­вую кніж­ку. Мож­на бы­ло па чар­зе чы­таць і два тво­ры ад­на­ча­со­ва: на­столь­кі моц­най бы­ла пра­га за­зір­нуць пад вок­лад­ку но­вай кні­гі, яшчэ не скон­чыў­шы па­пя­рэд­нюю. Пе­ра­пын­кі бы­лі толь­кі на хут­кія пе­ра­ку­сы і вы­ка­нан­не ней­кіх дроб­ных за­дан­няў па гас­па­дар­цы, якія да­ва­лі баць­кі. Ме­на­ві­та та­ды я па­чуў ад не­ка­га з да­рос­лых фра­зу, якой на той мо­мант вель­мі здзі­віў­ся, а яе сэнс дай­шоў да мя­не толь­кі праз га­ды: «Чы­тай, па­куль ма­ла­ды». Ча­му па­куль ма­ла­ды, не мог уця­міць я? А што мне бу­дзе пе­ра­шка­джаць у ста­лым уз­рос­це за­ва­ліц­ца на ўвесь дзень на ка­на­пу з ці­ка­вай кніж­кай у ру­ках?.. Прай­шоў час, і ця­пер я му­шу кан­ста­та­ваць, што на чы­тан­не мас­тац­кай лі­та­ра­ту­ры ча­су ня­ма. Тут бы па­спець пра­чы­таць што­дзён­ныя га­зе­ты і пра­ма­ні­то­рыць на­ві­ны ў ін­тэр­нэ­це. І так што­дня. У дзя­цін­стве ты ма­ла за­дум­ва­еш­ся, ад­куль у ха­ла­дзіль­ні­ку бя­рэц­ца ка­ва­лак каў­ба­сы, якую ты ясі, не ад­ры­ва­ю­чы­ся ад той са­май кніж­кі, і не за­ўва­жа­еш, што баць­кі ця­бе па­шка­да­ва­лі, каб ты мог па­чы­таць, і зра­бі­лі ней­кую ра­бо­ту па гас­па­дар­цы са­мі…

Ня­гле­дзя­чы на маг­чы­масць браць кніж­кі ў біб­лі­я­тэ­цы, заў­сё­ды (і не толь­кі мне) ха­це­ла­ся мець той ці ін­шы твор до­ма. Ка­лі з дзі­ця­чай мас­тац­кай лі­та­ра­ту­рай праб­лем не бы­ло, то зда­быць да­рос­лую ў са­вец­кія ча­сы бы­ло вель­мі скла­да­на. Прос­та так у кра­ме яна не пра­да­ва­ла­ся. Але быў адзін спо­саб стаць шчас­лі­вым ула­даль­ні­кам дэ­фі­цыт­на­га то­мі­ка. Трэ­ба бы­ло здаць 20 кі­ла­гра­маў ма­ку­ла­ту­ры, за якую да­ва­лі спе­цы­яль­ны та­лон. У кніж­ных кра­мах на спе­цы­яль­ных па­лі­цах мож­на бы­ло вы­браць па іх (вя­до­ма, яшчэ і за­пла­ціў­шы) неш­та ўпа­да­ба­нае з та­го, што бы­ло ў на­яў­нас­ці ў той мо­мант. Не­як ста­рэй­шы сва­як, так­са­ма ама­тар чы­тан­ня, пад­біў мя­не на по­шу­кі та­кой па­трэб­най ма­ку­ла­ту­ры. А ад­куль ёй узяц­ца ў вёс­цы? Тым не менш ней­кі­мі праў­да­мі і ня­праў­да­мі мы раз­жы­лі­ся ёй. Сва­як па чар­зе пры­вёз мне са ста­лі­цы тры но­выя кніж­кі, з якіх най­больш за­пом­ніў­ся збор тво­раў Джэ­ка Лон­да­на.

На па­чат­ку 1990‑х га­доў сі­ту­а­цыя змя­ні­ла­ся: пры­ват­ныя вы­да­вец­твы лі­та­раль­на за­ва­лі­лі пры­лаў­кі тво­ра­мі, якія да­гэ­туль мож­на бы­ло знай­сці толь­кі ў біб­лі­я­тэ­цы, а не ў сва­бод­ным про­да­жы. Ад ба­гац­ця вы­ба­ру стра­ка­це­ла ў ва­чах! Я та­ды ва ўтуль­най не­вя­лі­кай кра­ме па ву­лі­цы Кі­ра­ва, што зу­сім по­бач з чы­гу­нач­ным вак­за­лам (жур­фак у тыя га­ды част­ко­ва мес­ціў­ся ў ста­рым бу­дын­ку па Свярд­ло­ва — гэ­та не­каль­кі дзя­сят­каў мет­раў да той крам­кі), спус­каў на кніж­кі амаль усю сваю сты­пен­дыю і гро­шы ад пад­пра­цо­вак. Больш за тое, кож­ны твор на­бы­ваў­ся аба­вяз­ко­ва ў двух эк­зэмп­ля­рах — са­бе і ўжо зга­да­на­му стры­еч­на­му бра­ту Анд­рэю. Чэйз, Крыс­ці, Азі­маў, Жа­ляз­ны… Да­до­му ў па­сё­лак я вяр­таў­ся з на­бі­тай сум­кай. Я ж ка­заў, на­коль­кі бы­ло вя­лі­кім жа­дан­не мець улас­ную біб­лі­я­тэ­ку. Кож­ны раз пры­гад­ваю тое па­чуц­цё ця­пер, ка­лі ба­чу зне­се­ныя да пад'­ез­ду пе­ра­вя­за­ныя сто­сы ста­рых кніг, ад якіх па­збаў­ля­юц­ца гас­па­да­ры ці іх на­шчад­кі…

Бяс­спрэч­на, та­кое стаў­лен­не ў нас да чы­тан­ня бы­ло та­му, што ўвесь час быў прык­лад пе­рад ва­чы­ма — да­рос­лыя. Яны зна­хо­дзі­лі час на кні­гі. І асоб­на ха­чу ска­заць пра га­зе­ты. Ча­сам мож­на па­чуць, што не­ка­га пры­му­ша­юць вы­піс­ваць пе­ры­я­дыч­ныя вы­дан­ні. А па мне — дык і пра­віль­на! Мы ў свой час прай­шлі праз гэ­та, і ні­чо­га дрэн­на­га нам тое ў жыц­ці не пры­нес­ла, на­ват на­ад­ва­рот. Пас­ля­доў­на нам вы­піс­ва­лі «Ве­се­лые картинки» і «Зорь­ку», «Кос­тёр» і «Пионерскую пра­вду» або «Пі­я­нер Бе­ла­ру­сі», «Юный тэхник» і «Моделист-кон­струк­тор», «Зна­мя юности» ці «Ком­со­моль­скую пра­вду». Я што­дня ча­каў паш­таль­ё­на, каб тут жа бег­чы да паш­то­вай скры­ні. Баць­коў на пра­цы так­са­ма пры­му­ша­лі вы­піс­ваць га­зе­ты на вы­бар. І, ве­да­е­це, на­ват мне, ма­ло­му, бы­ла ці­ка­вая апош­няя ка­лон­ка ў га­зе­це «Труд», я лю­біў па­гар­таць «Ра­бот­ні­цу і ся­лян­ку», у до­ме стры­еч­на­га бра­та — «Крокодил» і «Во­жык». А ця­пер што? Ся­род род­ных і зна­ё­мых ёсць на­стаў­ні­кі роз­ных уз­рос­таў і мес­ца жы­хар­ства. І яны ад­ноль­ка­ва пра­тэс­ту­юць су­праць пад­піс­кі на ве­да­мас­ную га­зе­ту, ідуць на ўся­ля­кія хіт­ры­кі, абы толь­кі ад іх ад­ча­пі­лі­ся. На­га­даю, мы га­во­рым пра на­стаў­ні­каў, што та­ды ўжо прад'­яў­ляць ін­шым, якія ба­чаць пе­рад ва­чы­ма кра­са­моў­ны прык­лад?.. Ці не з гэ­та­га ў тым лі­ку па­чы­на­ец­ца лю­боў і па­ва­га да дру­ка­ва­на­га сло­ва?..

Сяр­гей РА­СОЛЬ­КА

Фота Любові БЯЛЯЕВАЙ

Іншыя матэрыялы рубрыкі «Узровень-40″

Цацкі і забавы савецкага дзяцінства

Смаленне вепрука, або Чаго не ведае пакаленне-ХХІ

Бульба, яблыкі, каменне, або «Сельгасрамантыка» колішніх школьнікаў і студэнтаў

Верасень, які пахне драўнінай і сокам…