Што наша жыццё? Цырк!

Так пра сябе можа з упэўненасцю сказаць наш сённяшні герой Павел Быкаў. Бацька марыў, каб ён стаў ваенным, але лёс распарадзіўся па-іншаму і падрыхтаваў яму ролю шпрэхшталмайстара, цыркавога артыста. Пачынаў як клоўн, быў адміністратарам трупы і вядучым праграм. Жонку сабе знайшоў там жа — сярод цыркавых артыстак. Не так даўно Беларускі дзяржаўны цырк адзначыў 60-годдзе, а Павел Быкаў тут адпрацаваў амаль 50 гадоў. За гэты час назбіраў гісторый на некалькі тоўстых раманаў. Некаторымі з іх і дзеліцца з нашымі чытачамі.

Дарога на арэну

— У цырк на працу я трапіў, можна сказаць, выпадкова. У Маладзечне іграў у народным тэатры, потым паступіў на акцёрскі факультэт тэатральна-мастацкага інстытута. Увесь час цягнула ў тэатр, і я заўсёды хацеў быць драматычным акцёрам. Але лёс склаўся так, што пасля інстытута працаваў у Ліепая, а калі вярнуўся ў Мінск, то ў тэатры работы не знайшлося. Хадзіў на пробы, як рэжысёр ладзіў гарадскія святы, здымаўся ў кіно. Неяк менавіта на кінастудыі мне прапанавалі звярнуцца ў цырк, там патрэбна была дапамога з пастаноўкай клаўнады. Гэта быў 1969 год. І ўсё склалася. Пачалі рэпеціраваць, зрабілі некалькі нумароў буфанаднай клаўнады, выступалі… За гэты час маю працоўную кніжку пераслалі ў Маскву — усе цыркі Савецкага саюза працавалі ў адной сістэме, і я быў залічаны на працу. Потым былі гастролі, высокія заробкі… Але ўсё роўна цягнула ў тэатр, натуральна, ужо як гледача. У кожным горадзе, куды прыязджалі з цыркавой трупай, заходзіў у тэатр. Мне хацелася адчуць гэты непаўторны тэатральны пах. Гэта ж дзіцячая мара!

Магчымасць вандровак

— Многія артысты цырка жылі вельмі бедна, многія не мелі кватэр, не было прапіскі. І калі выязджалі на гастролі, то ездзілі цэлымі сем’ямі. Для гэтага бралі з сабой бульбу, крупы, іншыя прадукты ў спецыяльных скрынях. Зазвычай, калі трупа прыязджала, артыстаў сустракаў адміністратар. А знаходзілі яго дзякуючы асабліваму свісту. Цягнік пад’язджаў, адміністратар пачынаў свістаць, і незнаёмыя раней людзі маглі сустрэцца, сабрацца. Тады адміністратар размяркоўваў усіх па кватэрах. Але неяк здарылася нечаканае. Прыехалі на вакзал у чужы горад, мы з рэчамі, з намі дачка, ды… ніхто не сустрэў. Што рабіць? Паехалі ў цырк, ужо было позна, з супрацоўнікаў на месцы толькі ахоўнік. Ён і сказаў нам ісці на канюшню. Занялі два стойлы, накідалі сена, так і пражылі некалькі дзён побач з коньмі і козамі, пакуль не знайшлі кватэры.

Быў і светлы бок. Работа ў цырку дазваляла многа падарожнічаць. У 1975 годзе ўпершыню паехаў Аўстрыю. У той час пра такое марыць маглі толькі акцёры Вялікага тэатра і мы, цыркачы. Але калі першыя вандравалі за мяжой тыдзень-два, то цырк выязджаў на чатыры месяцы. Шмат вандровак прыгадваецца: Аргенціна, Злучаныя Штаты, Бразілія…

Чарга на рэпетыцыі

— Так, у пачатку маёй кар’еры ўмовы часам былі жахлівыя, але дзякуючы энтузіязму, з якім працавалі артысты, ствараліся выдатныя нумары, і савецкі цырк быў прызнаны найлепшым у свеце. Рыхтавалі проста шалёныя трукі! Шмат працавалі, жылі як адна сям’я. І якраз многія выдатныя нумары рыхтаваліся менавіта ў Мінскім цырку, бо ён меў статус пастановачнага. Дарэчы, каб праводзіць тут рэпетыцыі, у Мінскі цырк імкнуліся многія артысты, і чарга складалася на два-тры гады наперад. Тут рэпеціравалі акцёры і рэжысёры з Беларусі, Расіі. Памятаецца ілюзійны атракцыён пад кіраўніцтвам Юрыя Аўерыны. Гэта быў вельмі цікавы атракцыён. Дарэчы, увесь рэквізіт для яго выраблялі на беларускіх заводах і фабрыках. Нашы кампазітары пісалі музыку для нумароў. У цэлым, існавала праграма па стварэнні нацыянальных цыркавых калектываў, і наш быў створаны ў 1969 годзе, каля 70 працэнтаў яго складу было беларусамі.

Найлепшыя нумары і трукі

— На манежы з’яўляўся сад, тут расло жыта. Гэта была вельмі добра зробленая ілюзія. Калі гэты нумар паказвалі ў Бразіліі, то сабралі дзевяць аншлагаў на стадыёне ў 20 тысяч гледачоў: ніхто не здагадваўся, як раптам вырасталі каласы. Быў выдатны нумар паветраных гімнастаў, браты Сумбуравы стварылі яскравы нумар акрабатаў з бочкамі. Тут выпушчаны атракцыён Марыцы Запашнай з тыграмі, пантэрамі, выпусцілі нумар «Несцерка», атракцыён з мядзведзямі пад кіраўніцтвам Юрыя Аляксандрава… Немагчыма забыць нумары клоўнаў Варанецкага і Гулевіча. Дарэчы, яны адзіныя маюць званне заслужаных артыстаў Беларусі і ўваходзілі ў дзясятку найлепшых клоўнаў СССР.

Дзень сённяшні

— Быў перыяд, калі мне не надта хацелася хадзіць на пастаноўкі, але ўсё змянілася, калі пяць гадоў таму цырк узначаліў Уладзімір Шабан. І падаецца, што ён мае вялікае імкненне зрабіць цырк зноў гучным і яскравым. Бачым вынікі, ён зноў ажыў! Так, у сённяшніх умовах гэта фінансава і арганізацыйна цяжка, але беларускія гледачы маюць магчымасць пабачыць найлепшыя нумары цыркавых труп свету. Напрыклад, летась у Мінску прайшоў першы міжнародны цыркавы фестываль. Сюды прыехалі нумары сусветнага маштабу, я сам не паверыў, калі пабачыў, якая насычаная ў яго праграма. Думаю, што планку трымаем і нас зноў ведаюць ва ўсім свеце.

Толькі для дзяцей?

— Так лічаць толькі ў нас. Але ва ўсім свеце падобнага меркавання не існуе. Я думаю, што ў цырк варта весці дзіця толькі пасля пяці гадоў. Раней яно нічога не зразумее, будзе плакаць, спалохаецца і заробіць кепскія ўспаміны на ўсё жыццё. Варта яшчэ і выбіраць адмысловыя праграмы для дзяцей.

Супраць жорсткасці да жывёл

— Сапраўды, зараз назіраецца тэндэнцыя адмаўляцца ад работы з жывёламі на арэне. Маўляў, гэта дрэсура і жорсткае абыходжанне. Але я думаю так: мы ж калі чалавека выхоўваем, таксама ў пэўным сэнсе яго дрэсіруем. Сёння не так жорстка, але мяне бацькі ставілі ў кут на гарох… У жывёл жа свядомасць працуе па-іншаму, і часам без жорсткасці складана дасягнуць патрэбнага выніку. Тыгр, напрыклад, на чалавека можа пайсці два разы, каб напасці, і гэты момант трэба вызначыць, вылічыць і даць адпор, каб ён цябе не з’еў у клетцы. З іншага боку, я дакладна ведаю, што жывёлы, якія жывуць у няволі ў цырку, пачуваюцца вельмі добра, яны атрымліваюць свае кілаграмы мяса, адпачываюць і працуюць у сваім рэжыме. Нават у пасляваенныя гады сланы атрымлівалі абавязковую штодзённую норму хлеба, артысты ж часта галадалі. Канечне, я памятаю і вельмі жорсткія моманты абыходжання з малпамі, мядзведзямі, але без іх у нашай працы ніяк, жывёл жа не ўгаворыш паводзіць сябе так, як табе патрэбна.

Негалосныя правілы і цёплыя ўспаміны

— За жыццё бачыў шмат, з многімі сустракаўся і быў знаёмы, наведаў шматлікія краіны. Працаваць было весела. Калі сыходзіў з цырка, адпрацаваў апошні спектакль, адвёў праграму, пачакаў, калі ўсе пойдуць, наліў шклянку гарэлкі, выпіў, пайшоў на манеж, устаў на калені, пацалаваў падлогу і паехаў дадому. 13 метраў манежа — тая талерка, што давала нам жыць. Сёння мала хто разумее, што артысты цырка — зусім іншыя людзі. Трупа была сям’ёй. Калі распісваў рэпетыцыі, не хапала ўсім часу, працавалі з 7 раніцы і да 5 гадзін вечара. Удзень быў і час, калі прыходзілі ўсе. Тады манеж ажываў: сталыя дапамагалі маладым, спаборнічалі паміж сабой. Калі выпускаліся нумары, то прыходзілі паглядзець нават білецёры, трымалі кулачкі, каб усё атрымалася. Існавала правіла, што нельга сядаць на бар’ер спінай да манежа. У працоўных касцюмах таксама сядзець нельга. І вучылі гэтаму вельмі жорстка!

Марына ВЕСЯЛУХА

Фота Кастуся Дробава