Падчас падарожжаў трапляюцца мясціны, якія пакідаюць асабліва глыбокі след у душы, бо з'ядноўваюцца там супрацьлеглыя рэчы: вялікая прыгажосць і вялікі боль... Так здарылася з нашай вандроўкай у Красны Бераг. Дарэчы, калі я вывесіла ў сеціве запіс аб гэтым падарожжы, па звычцы пераклала: Чырвоны Бераг. Мяне тут жа паправілі краязнаўцы: не перакладаецца «Красны», бо старажытная гэта назва, мае агульнаславянскае значэнне — «прыгожы»...
І сапраўды, мясціны жывапісныя — непадалёк ад Жлобіна, каля рэчкі Дабосна... Нездарма ў 1867 годзе мясцовы маёнтак, упадабаўшы, купіў інжынер-палкоўнік Бабруйскай крапасной артылерыі Аляксандр Багародскі... Пан інжынер-палкоўнік так палюбіў гэтыя краявіды, што не пашкадаваў грошай, каб падкупіць калег-інжынераў, што праводзілі тут Лібава-Роменскую чыгунку — а рэйкі мусілі прайсці ледзь не пад вокнамі маёнтка... Багародскі быў перакананы, што паравоз — пачвара, ад дыму якой падаюць птушкі, і дамогся, каб чыгунку аднеслі за вярсту ад сядзібы.
Але ўсяго дзесяць гадоў Багародскі паваладарыў тут, а потым — ці збанкруціўся, ці ў карты прайграўся — прадаў Красны Бераг генерал-лейтэнанту артылерыі Міхалу Гатоўскаму, пры якім і з'явіўся тут каменны палац па праекце архітэктара Шротара. Паводле легенды, пад кожны вугал палаца ўладальнік паводле звычая паклаў па залатой манеце — маўляў, пакуль яны будуць тут, будзе стаяць і палац. Запэўніваюць, што манеты ляжаць дасюль. А Гатоўскі праз нейкі час перадаў сядзібу ў пасаг улюбёнай дачцэ Марыі, якая стала жонкай багацюшчага прадпрымальніка, «гарэлачнага цара Зауралля» Вінцэнта Козел-Паклеўскага... Так што сёння сядзіба вядомая як сядзіба Козел-Паклеўскіх.
Але калі мы падыходзім да брамы, груба стылізаванай пад замкавую, бачым надпіс з літар, прымацаваных да сеткі-рабіцы, нацягнутай паміж вежачкамі: «Краснобережский аграрный колледж». Першая літара «а» ў слове «аграрны» згубілася...
Сапраўды, пасля ўсталявання тут савецкай улады ў сядзібе зладзілі сельскагаспадарчы тэхнікум, які пазней стаў каледжам. Навучэнцам пашанцавала — палац выглядае казачна. Зялёная чарапіца на спічастых дахах, чырвоная цэгла, белы камень... Цудоўны парк, разбіты садоўнікам Францішкам Шаніерам — кажуць, яго ахоўвае крумкач, тубылец-доўгажыхар. Крумкача мы не бачым, затое ёсць хімеры. Проста са сцяны палаца шчэрацца на цябе металічныя пачвары з разяўленымі пашчамі — сумесь ільва, казы і змяі. Гаспадары далі волю фантазіі... Зрэшты, 36 пакояў палаца даюць магчымасць адчуць сябе ў самых розных эпохах і краінах.
Мы купляем білеты і замаўляем экскурсавода... Зноў зайздросцім тым, хто тут вучыўся. У зале ракако, аказваецца, быў кабінет эстэтыкі, у зале, стылізаваным пад Сярэднявечча, адбываліся ўрокі рускай мовы... Гіпсавая столь тут імітуе драўляную, некалі была пазалота... А вось казка тысячы і адной ночы — пакой у маўрытанскім стылі... Ручная разьба па алебастры. Падобнае, кажуць, ёсць толькі ў султанскім палацы ў Гранадзе. Былі яшчэ сусальнае золата і лазурак, мэбля з Дамаска, інкруставаная перламутрам, і персідскія дываны…
Што ні куток — адметнасць...То цяжкі каваны кандэлябр, то падлога з аптычнай алюзіяй — здаецца, узор з кругоў, заходзіш — бачыш квадраты... Ляпніна, разьба... Гатычная лесвіца... Зімні сад... За камінам — шлях у пакой-сейф, у якім гаспадары захоўвалі багацці.
Зрэшты, такая раскоша не дзівіць, калі ведаць уладальнікаў... Бацька мужа Марыі Гатоўскай, Альфонс Фаміч Козел-Паклеўскі, нарадзіўся ў Быкаўшчыне, што на Віцебшчыне. Вучыўся ў Віленскай акадэміі... Але паўстанне 1830 года не дало закончыць адукацыю, перабраўся ў Астрахань, потым у Сібір.
Тут надзвычай энергічны шляхціц змог не проста прыжыцца — а займець мільённы капітал. Пачаў з таго, што купіў параход «Аснова» і адправіў у першы рэйс у Табольск... Праз некалькі гадоў меў сваё параходства. А таксама заняўся вытворчасцю гарэлкі і віна, так што ў хуткім часе яго называлі «гарэлачным каралём Зауралля». Нават Транссібірскую магістраль па ягоных просьбах (і хабары) перасунулі... У адрозненне ад колішняга ўладальніка Краснага Берага Багародскага, Альфонс Козел-Паклеўскі разумеў каштоўнасць чыгункі, таму станцыя Транссібірскай магістралі пад назвай Паклеўская з'явілася побач з яго Таліцкімі маёнткамі, каб адгружаць прадукцыю з бровараў, а гэта штогод 800 тысяч вёдраў спірту і 800 тысяч вёдраў піва. Нездарма магнат родам з Віцебшчыны стаў прататыпам персанажаў раманаў Маміна-Сібірака.
У Альфонса выраслі тры сыны, Іван, Вікенцій і Станіслаў, сапраўдная залатая моладзь. У прэсе здзекліва пісалі пра іх буйныя ўчынкі на свецкіх вечарынах. Вось цытата з пецярбургскага тэатральнага часопіса: «Ад знаёмых я даведаўся потым, як шалелі гэтыя два браты Паклеўскія-Козел з абодвума Тэрлецкімі, колькі было прайграна грошай у Монтэ-Карла, у Пецярбургу і Белакаменнай».
Вінцэнт Козел-Паклеўскі стаў спадкаемцам справы... І ўдала. Нават пашырыў прадпрыемства. Напрыклад, стаў галоўным экспарцёрам азбесту — магчыма, таго, з якога выраблена столь у маўрытанскай зале. Меў пяцьдзясят маёнткаў. Так што атрыманы з пасагам Марыі Гатоўскай Красны Бераг для яго — толькі адна з летніх рэзідэнцый. Але якая жывапісная...
Мы ходзім па залах — вось самы старажытны экспанат, шафа, якой 300 гадоў, дзівімся на пацямнелую разьбу. Вось касцюмы XІX стагоддзя — аказваецца, арыгіналы. Калі белую сукенку надзявалі на манекен, давялося манекену звужаць талію... А што хочаце, гарсэты паненкі насілі. Абраз Маці Божай «Прыбаўленне розуму» таксама няпросты, а старажытны італьянскі, з легендай. Прыйшла паненка ў краму, папрасіла выяву «Каралева прыгажосці»... А мнішка ёй мудра прапанавала больш карысную.
Дзіва для Беларусі, што так добра ўсё захавалася... Нават падчас трагічных ваенных падзей, калі былі зруйнаваныя многія гістарычныя помнікі, сядзіба ацалела...
Але ёсць у гэтай нібыта ўдалай акалічнасці страшны бок.
Ацалела, бо фашысцкія захопнікі зладзілі ў прыгожай сядзібе шпіталь для сваіх параненых. А каб лячыць іх, патрабавалася донарская кроў. Якую бралі ў беларускіх дзетак.
Некаторых з іх, нам сказалі, трымалі тут жа, у сутарэннях сядзібы... Але справа была пастаўленая шырока, не толькі для мясцовага шпіталя. У Красным Беразе зладзілі дзіцячы донарскі канцлагер...
Мы выходзім з шыкоўнага палаца — цяпер ягоныя багатыя інтэр'еры ўспрымаюцца злавесна... Праходзім па гожых прысадах — ёсць магчымасць пастаяць на пляцоўцы над ціхімі празрыстымі водамі Дабосны. Мы не сталі шукаць знакаміты Савіны камень, які нібыта выконвае жаданні — у ім дзве адтуліны, як савіныя вочы... Ці смарагды там хаваў аканом, ці ў пракаветнай даўніне самі ўтварыліся? Затое на Дрэва жаданняў павязалі стужачкі, якія можна набыць у музеі. Наш наймаладзейшы спадарожнік, чатырохгадовы Кастусёк, старанна завязвае стужачку на галінку... А я паўтараю сама сабе: дай Божа, каб ён і ўсе сучасныя беларускія дзеткі ніколі не зведалі і ценю таго, праз што давялося прайсці тут маленькім вязням...
Кіруемся ў мемарыял дзецям-ахвярам Вялікай Айчыннай вайны, які побач з сядзібай... У Краснабярэжным дзіцячым донарскім канцэнтрацыйным лагеры, найбуйнейшым з пяці такіх лагераў на Беларусі, трымалі дзетак ад 8 да 14 гадоў. Забіралі адусюль, з вёсак розных раёнаў... У адных цалкам выцягвалі кроў тут, іншых адпраўлялі ў Германію. Каб кроў не згусала, рабілі спецыяльныя ўколы. Кажуць, дзяцей падвешвалі, робячы надрэзы... Апісваюць, як клалі на сталы з нахілам, замацоўваючы ручкі ахвяр у спецыяльных адтулінах. Колькі дзетак тут замучылі? Сустракала розныя лічбы... Верагодна, каля пяці тысяч. А ўсяго, здаецца, прайшло праз гэты канцлагер 15 тысяч вязняў. У акце надзвычайнай дзяржаўнай камісіі па расследаванні злачынстваў нямецка-фашысцкіх захопнікаў у Жлобінскім раёне Гомельскай вобласці ад 20 лістапада 1944 года гаворыцца: «На этом пункте дети проходили медицинский осмотр в комиссии, после чего их грузили на станции Красный Берег в поезд и отправляли в Германию для взятия крови на лечение раненых немецких солдат и офицеров. Всего для этой цели немцы увезли 1990 детей...»
Першае, што бачым, — скульптура дзяўчынкі-падлетка з паднятымі ўверх тоненькімі рукамі, якая стаіць на каменьчыках колеру крыві — аўтар скульптуры Аляксандр Фінскі. Каля ног бронзавай дзяўчынкі, на тых чырвоных каменьчыках, — цацкі, якія прыносяць наведвальнікі. Наш малы Кастусёк, аднак, да пухнатых медзведзяняткаў і зайчыкаў не цягнецца: ён прыціх, аглядаецца, адчуваючы нешта трывожнае... Цяжка знайсці патрэбныя словы, каб распавесці яму пра той жах, які тут адбываўся... Але трэба знайсці.
Помнік дзяўчынцы невыпадковы... Бо менавіта ў дзяўчынак часцей сустракаецца самая запатрабаваная група крыві, першая з дадатным рэзусам.
Ад Плошчы Сонца мемарыяла, на якой стаіць скульптура, цягнуцца промні-прысады. Адзін з іх чорны... Колеру смерці. Вакол — яблыневы сад. Архітэктар Леанід Левін якраз і выбраў менавіта гэтае месца з-за яблыневага саду, які сімвалізуе неўміручасць жыцця. Асабліва шчымліва тут у час квецені...
Чорны Прамень Памяці праходзіць праз Мёртвы клас — стылізаваныя белыя пустыя парты і школьная дошка. На «дошцы» — словы, якія маглі б належаць прататыпу помніка ў цэнтры кампазіцыі... Ліст да бацькі дзяўчынкі Каці Сусанінай, якую змусілі прыслугоўваць сям'і важнага нямецкага акупанта ў Лёзне. Страшныя падрабязнасці бесчалавечных адносін... «Я стала очень худенькая, мои глаза ввалились, косички мне остригли наголо, руки высохли, похожи на грабли. Когда я кашляю, изо рта идёт кровь — у меня отбили лёгкие... Да, папа, и я рабыня немецкого барона, работаю у немца Шарлэна прачкой, стираю бельё, мою полы. Работаю очень много, а кушаю два раза в день в корыте с Розой и Кларой — так зовут хозяйских свиней». Вядома, што Каця пасля таго, як 12 сакавіка 1943 года напісала і схавала ў печку гэты ліст, пакончыла з сабой, каб не ехаць з гаспадарамі ў Германію...
На скульптуры «Караблік Надзеі», якая нагадвае стылізаваны папяровы караблік, імёны дзетак, узятыя з лагерных дакументаў: Марына, Насця, Зоя, Вера, Аркаша, Цёма, Арына... А далей — 24 «мальберты» з дзіцячымі малюнкамі. Гэта незвычайныя малюнкі... Іх намалявалі адразу пасля вызвалення Мінска навучэнцы студыі легендарнага педагога Сяргея Каткова. Малюнкі знайшла адна з аўтараў мемарыяла, дачка Сяргея Каткова Святлана. Яны светлыя, радасныя — маленькія мастакі, якія перажылі жахі акупацыі, шчыра стваралі той свет, які б хацелі вакол сябе бачыць.
Лагер быў вызвалены падчас аперацыі «Баграціён» у канцы чэрвеня 1944 года. Як пісала газета «Красная Звезда», «нашы воіны знайшлі ў лагеры сотні трупаў дзяцей, якія гітлераўцы не паспелі спаліць. А дзеці, што засталіся жывыя, мелі гранічную ступень знясілення. І потым, нягледзячы на экстранныя меры савецкіх урачоў, многія з іх загінулі».
Дарэчы, як піша аўтар таго артыкула Павел Траяноўскі, замучаных дзетак хавалі ў парку сядзібы... Напэўна, іх прах. Цяпер і цудоўныя прысады англійскага парку ўспрымаюцца па-іншаму.
Яшчэ з матэрыялаў згаданага Траяноўскага: на пункт прыёму палонных немцаў пад Бабруйскам даставілі фельдфебеля ў жаночай сукенцы — маскіроўка не дапамагла. Ён працаваў у гэтым дзіцячым канцлагеры. Калі вылюдка папыталіся — як жа ён, немалады чалавек, сам бацька, мог там працаваць, фельдфебель адказаў толькі няўцямнае: «Загад...» Маўляў, толькі развозіў кантэйнеры з крывёю.
Мала засталося сведчанняў пра той жудасны дзіцячы лагер. Па-першае, адзінкі выжылі. Па-другое, дзіцячая памяць не ўсё можа ўтрымаць... Асабліва тое, што па-за межамі чалавечнасці. Былы вязень Рыгор Галубіцкі ва ўспамінах, змешчаных у кнізе «Дзеці вайны», згадвае, як ім загадалі памыцца ў Дабосне, потым пад канвоем павялі на агляд, а там стаялі тазы з чалавечымі органамі.
Дзецям вешалі на шыі шыльды, на якіх была напісана група крыві. Страшна, што па той бок агароджы ад дзетак стаялі маці... І нічога не маглі зрабіць. Немцы стралялі ім пад ногі, каб адагнаць... Жанчыны вярталіся. Часам удавалася перакінуць праз дрот скруткі з ежай і... ядавітай травой. Дзеці, хто кеміў, маглі нацерціся ёю, утвараўся сып, і быў шанц, што «хворага» выганяць з лагера. Некаторыя такім чынам ратаваліся.
Але, зразумела, гэта былі адзінкі...
Мы пакідаем Красны Бераг узрушаныя.
Казачная прыгажосць сядзібы, куды ўсё больш і больш едзе турыстаў. Таямнічая лагода парку і ракі. Мемарыял у яблыневым садзе, з партамі, за якія ніколі не сядуць вучні...
Безумоўна, сюды варта прыязджаць. І не прамінаць ні прыгажосці, ні болю.
Людміла РУБЛЕЎСКАЯ
Сумесныя праекты ядзерных тэхналогій.