Псіхатэрапеўты лічаць, што крызіс — гэта не тупік, а некаторыя супярэчнасці, праз якія праходзіць чалавек на шляху свайго сталення. У кітайцаў слова «крызіс» складаецца з дзвюх піктаграм, адна з якіх адлюстроўвае магчымасць, а другая — небяспеку. Дык што такое крызіс у жыцці чалавека і якія яго прычыны? Як пазбегнуць разбуральных наступстваў і дапамагчы сабе выйсці на новы ўзровень развіцця? Якія фактары і псіхалагічныя асаблівасці нас абароняць? Пра гэта мы пагаварылі з Інай Курылай, псіхолагам Гарадскога клінічнага псіхіятрычнага дыспансера.
— Сутыкненне чалавека з цяжкай перашкодай — стратай блізкага, працы, здароўя, разводам — спараджае крызіс. Працэс яго пераадолення — гэта ўнутраная работа па аднаўленні душэўнай раўнавагі, напаўненне новым сэнсам чалавечай дзейнасці. Любы крызіс прадугледжвае два выхады: альбо чалавек можа аднавіць перапыненае крызісам жыццё, адрадзіць яго, альбо жыццё перараджаецца, і чалавек становіцца зусім іншы, і ў гэтым іншым жыцці ён ставіць перад сабой іншыя мэты і шукае новыя спосабы іх дасягнення. У дадзеным выпадку крызіс выводзіць чалавека на новы ўзровень асобаснага развіцця.
— Што мы адчуваем у гэты перыяд?
— Падчас крызісу мяняецца эмацыянальны фон. Мы можам адчуваць адно з трох дамінантных пачуццяў: дэпрэсію, дэструктыўнае пачуццё або адзіноту. Дэпрэсіўная рэакцыя выяўляецца ў такіх пачуццях, як апатыя, абыякавасць, расчараванне, стомленасць, нуда, прыгнечанасць.
Да дэструктыўных пачуццяў адносяцца раздражняльнасць, злосць, крыўда, агрэсія, нянавісць, прыкрасць, упартасць, прыдзірлівасць, недаверлівасць, зайздрасць. Адзінота выяўляецца ў такіх перажываннях, як пачуццё непатрэбнасці, неразуменне, тупік, безнадзейнасць, пустэча.
У чалавека змяняецца аб'ём зносін: ён альбо рэзка іх абмяжоўвае (сыход у сябе), альбо рэзка павялічвае (адзінота ў натоўпе). Чалавек як бы шукае забыцця ў шматлікіх павярхоўных кантактах з іншымі людзьмі.
— Мужчыны і жанчыны аднолькава перажываюць крызіс?
— Ёсць схемы перажывання крызісу, больш характэрныя для жанчын і для мужчын. Стэрэатыпы фемініннасці дазваляюць жанчыне паказваць сябе слабай, дзяліцца праблемамі, прасіць дапамогі ў іх вырашэнні. Падобныя ж паводзіны ў мужчыны не ўхваляюцца грамадствам. Таму ў іх крызіс больш звязаны з унутранымі перажываннямі. Стэрэатып маскуліннасці прадугледжвае здольнасць самастойна спраўляцца з сітуацыяй, незалежнасць у прыняцці рашэнняў. Такім чынам, мужчына вымушаны здзяйсняць унутраную нябачную працу над крызіснай сітуацыяй. Таму ў мужчын вонкавая адсутнасць прыкмет крызісу не азначае яго сапраўднай адсутнасці. У гэты ж час напружанне ўнутры чалавека схільна назапашвацца і можа праявіцца ў тым ліку аўтаагрэсіўна, суіцыдальна.
— Як заўважыць надыходзячы крызіс?
— Ёсць некалькі прыкмет. Гэта наяўнасць праблемы, якая стварае дыскамфорт, што распаўсюджваецца на многія сферы жыцця. Напрыклад, напружаныя адносіны на працы працягваюць круціцца ў галаве дома, на адпачынку, пры сустрэчы з сябрамі. Псіхічны стан пачынае ўплываць на фізіялогію.
Змяняюцца ў горшы бок адносіны з навакольнымі і блізкімі. Пачынае раздражняць тое, на што раней зусім не звярталі ўвагу. Узнікае адчуванне, што нас не разумеюць і на зло нам нешта робяць. Падаецца, што нейкая наша асаблівасць, стыль зносін, рэакцыя на заўвагі, успрыманне крытыкі перашкаджаюць прасоўванню наперад.
— Чаму ўзнікаюць крытычныя сітуацыі? Ці ўсе схільныя пры вялікіх непрыемнасцях адчуваць крытычны стан?
— Прычыны разнастайныя. З аднаго боку, на іх уплываюць сацыяльныя і сітуацыйныя фактары, з другога боку — індывідуальныя і біялагічныя асаблівасці чалавека.
Схільнасць да крызісных станаў асабліва вялікая ў дзяцей, падлеткаў і асоб старэйшага ўзросту. Да групы рызыкі па развіцці крызісных станаў таксама адносяцца людзі з фізічным знясіленнем, якія маюць псіхатраўму ці перажылі цяжкую страту. Вялікае значэнне для ўзнікнення крызісных сітуацый маюць характар і інтэнсіўнасць стрэсавай сітуацыі. Жыццёвыя крызісы падобныя да матрошкі: некаторыя людзі іх перажываюць, а іншыя назапашваюць адзін за адным.
Выйсце з крызісу часам параўноўваюць з рашэннем складанага матэматычнага ўраўнення, запіс якога займае цэлую старонку і якое трэба спрасціць. У выніку правільных дзеянняў мы атрымліваем простую роўнасць, няправільныя ж дзеянні прыводзяць да ўскладнення і заблытвання зыходнага матэрыялу. Скарачаючы лішняе, мы пакідаем сутнасць. Як толькі ўсё атрымліваецца, мы можам сказаць, што выйшлі з крызісу. Чалавек, які перажыў крызіс, заўсёды становіцца мацнейшы, бо з'яўляецца новы вопыт. Як кажуць у народзе, «за аднаго бітага двух нябітых даюць». Змяненне знешняга свету даецца нам складаней. Мы можам змяняць сябе, хаця для некаторых людзей гэта больш складана, чым змяняць знешнія абставіны.
— Што можна параіць, калі чалавек перажывае балючы адрэзак жыцця?
— «Боль» і «пакута» — не адно і тое ж, іх можна падзяліць. Боль — гэта непазбежная эмацыянальная рэакцыя на вострыя крызісныя падзеі. Яго можна толькі пражыць: пачуццё здрады, зман, гнеў, расчараванне, адчуванне сваёй бездапаможнасці.
Пакута — гэта выбар замест узмоцненага клопату пра сябе ў момант крызісу займацца самаедствам і самаразбурэннем. Напрыклад, ганяць у галаве самапрыніжальныя думкі, самаабвінавачванні. Гэта падтрымліваць здранцвенне з дапамогай «запояў» усіх выглядаў (серыялы, алкаголь, ежа — што заўгодна, але не для задавальнення, а каб падтрымліваць здранцвенне з прычыны нейкіх сваіх перажыванняў).
Таму ў момант крызісу карысны будзе спіс стандартных пытанняў аб тым, наколькі добра ты клапоцішся пра сябе: «Колькі гадзін ты сёння спаў?», «Якая была якасць сну?», «Колькі разоў еў і што?», «Ці дастаткова п'еш вады?», «Ці хадзіў на прагулку?»
Калі адказ на пытанні, ці ўжываўся алкаголь і іншыя сродкі для здранцвення, станоўчы — не караць сябе за гэта, а прааналізаваць, як гэта ўсё пагаршае твой і так не самы лепшы стан. Таму што адмова бачыць рэальнасць яшчэ нікому не дапамагала нічога вырашыць, і з-за фізічнага недамагання здольнасць нешта зрабіць з рэальнасцю, якая цябе ў дадзены момант ірве на часткі, яшчэ і зніжаецца, што заганяе ў зыходны ступар.
Таму selfcare — менавіта ў плане клопату аб сваім чыста фізічным дабрабыце — і ёсць першая лінія адказу на стрэсавыя падзеі. У фінале спіса абавязкова ідзе пытанне «Што ты рабіў, каб падтрымаць сябе?» Напрыклад, размаўляў з блізкімі, якія падтрымліваюць, рабіў нешта ў доме, што радуе, гуляў з катом, катаўся на веласіпедзе ці займаўся медытацыяй.
Я заўсёды прапаную сваім кліентам скласці спіс, што можна рабіць, каб падтрымаць, насыціць сябе дастатковай колькасцю сіл, каб спраўляцца з крызісам, — у якасці хатняга задання. І калі накрывае з галавой, не думаць, а зазірнуць у яго і зрабіць найлепшае на дадзены момант.
У псіхааналізе ёсць паняцце «інвестыцыі». Інвестуйце ў сябе, гэта значыць, укладвайце сваю псіхічную энергію. Выяўляецца гэта часта ў дачыненні да звычайных хатніх спраў, захапленняў, заняткаў спортам, працы. Гэта час, грошы, якаснае харчаванне, эмоцыі.
Для адаптацыі ў крызісе паспрабуйце складаць кароткатэрміновы план на дзень, тыдзень, найбліжэйшы час і прытрымлівацца яго. Ніхто не ведае, што будзе далей і ці спрацуе ваш план, але працягваць рабіць маленькія крокі і выконваць прапісаныя задачы — значыць інвеставаць у сваю магчымасць хоць нечым кіраваць. Гэта аўтаматычна анулюе пачуццё бездапаможнасці і дасць тое, што зараз так неабходна, — пачуццё апоры. І, несумненна, рана ці позна ўсё вернецца на кругі свае!
Алена КРАВЕЦ
Фіналістка праекта «Акадэмія талентаў» на АНТ — пра творчасць і жыццё.
На гэтым тыдні Цяльцы будуць проста незаменныя ўсюды, дзе іх ведаюць.
Аляксандр Курэц – самы малады народны выбраннік у сваім сельсавеце і адзіны дэпутат сярод сваіх калег па службе.
