Гісторыя ў некаторай ступені містычная. Ва ўсялякім разе для кіраўніка пошукавага атрада «Бацькаўшчына» Аляксандра Дударонка. Яму трапілі ў рукі нямецкія фотаздымкі першых тыдняў вайны.
Беларускія пошукавікі знайшлі фотаздымкі на архіўным інтэрнэт-аўкцыёне. За кожны прыйшлося заплаціць парадку 30 еўра. На адным відаць, што савецкія салдаты ляжаць на адхоне каля царквы, побач стаяць згарэлыя машыны. На іншым — яма, куды палонныя чырвонаармейцы нясуць на плашчпалатках целы сваіх загінулых таварышаў.
Пад адным з тых здымкаў стаяў подпіс: «Дарога ад станцыі Азярніца да вёскі Азярніца пасля начной атакі рускіх» і дата 2.7.41. Гэту лічбу Аляксандр Дударонак назваў знакавай. Бо роўна праз 82 гады, 2.7.23, да яго трапілі тыя нямецкія здымкі. Пошукавік прызнаўся, што не верыць у выпадковыя супадзенні, і стаў уважліва вывучаць на мясцовасці той ваенны ландшафт.
— Мы знайшлі дарогу дзе было відаць на фотаздымку целы забітых салдат, зрабілі лакацыю і правялі інструментальную разведку. Калі ёсць сігнал, гэту мясцовасць правяраем і пры знаходжанні астанкаў работу спыняем, афармляем інфармацыйны ліст у райвыканкам, ваенкамат і далей адпрацоўваем пункт, — расказвае аб алгарытме дзеянняў кіраўнік пошукавай групы «Бацькаўшчына».
Вось такая незвычайная гісторыя стала нагодай для пачатку раскопак на тэрыторыі Зэльвенскага і Слонімскага раёнаў Гродзеншчыны. Сёлета «Вахта памяці» набыла міжнародны статус, бо аб'яднала ваеннаслужачых 52 асобнага спецыялізаванага пошукавга батальёна Узброеных Сіл Беларусі, групу «Бацькаўшчына» пад кіраўніцтвам Аляксандра Дударонка, а таксама членаў грамадскага аб'яднання «Айчына» з Татарстана і Архангельскага абласнога аб'яднання імя Валерыя Кычава Расійскай Федэрацыі.
Работа вялася на працягу тыдня, і кожны дзень зямля выдавала новых ахвяр нямецкай агрэсіі. У вёсцы Азярніца Слонімскага раёна падняты астанкі 43 чалавек. Меркавана, яны загінулі пры прарыве падчас акружэння ў чэрвені — ліпені 1941 года. На некаторых знойдзены смяротныя медальёны, але значная частка ўкладышаў сатлела. Ёсць верагоднасць знайсці рэшткі асабістых дакументаў. Менавіта па іх удалося ўстанавіць асобу Данілы Канстанцінавіча Зюзева з вёскі Касы Брод Свярдлоўскай вобласці.
З фрагментаў знойдзеных у кішэні дакументаў атрымалася сабраць кавалак квітанцыі на здачу асабістай маёмасці чырвонаармейца Івана Новікава. Але прозвішча па бацьку было сцёртым, удалося разабраць толькі дзве літары — «Ст». Дакладна ўстанавіць асобу дапамог чыгуначны білет па маршруце Шліпава — Сухінічы Маскоўска-Кіеўскай чыгункі.
Справа ў тым, што ў Сухініцкім раёне лічыліся зніклымі без вестак у чэрвені — ліпені 1941 года Новікаў Іван Сцяпанавіч (па руску — Степанович) 1920 года нараджэння з вёскі Міхалевічы і Новікаў Іван Стэфанавіч 1921 года нараджэння з вёскі Валодзіна.
— Высветлілася, што станцыя Шліпава, якая пазначана на білеце, знаходзіцца ўсяго за 5,5 кіламетраў ад вёскі Валодзіна, а вёска Міхалевічы знаходзіцца побач з Сухінічамі. Карацей кажучы, у Міхалевічы прасцей трапіць з Сухініч. Таму, па ўсёй бачнасці, гэтым воінам можа быць Іван Стэфанавіч Новікаў, які прызваны другога мая 1941 года. На правільнасць гэтага выбару ўказвае і аналіз прызыву мая 1941 года па Сухініцкім раённым ваенкамаце. Аказалася, што вялікая колькасць прызыўнікоў майскага прызыву была накіравана на службу ў Беластоцкую вобласць. А ў Азярніцы мы якраз і падымалі хлопцаў, якія загінулі пры прарыве з акружэння пад Беластокам, — расказаў Аляксандр Дударонак.
Рэчаў з уласнымі імёнамі знаходзіцца нямала. Але часам складана даведацца, каму яны належалі. Напрыклад, пры падняцці 9 воінаў і 2 мірных грамадзян знойдзены грэбень з надпісамі Лёня і Барадзенкаў Аляксей, а таксама лыжка, пазначаная літарамі «Б. Ж.» Іншых носьбітаў інфармацыі, якія дазволілі б устанавіць асобы загінулых, не аказалася. У наступны раз пры даследаванні яшчэ 10 астанкаў была знойдзена толькі бяспечная брытва з выдраным надпісам LODZ і Я. Ляўковіч.
Але сустракаюцца рэчы, па якіх удаецца даведацца аб тых, каму яны належалі. Так, на астанках аднаго з чырвонаармейцаў знойдзены медаль ВДНГ 1939 года «Перадавік сацыялістычнай сельскай гаспадаркі» за нумарам 13 203. Гэта дазволіла ўстанавіць яе ўладальніка — Івана Пятровіча Астахава, яфрэйтара, 1919 года нараджэння, з Кізлярскага раёна, вёскі Тушылаўка. У Расійскай Федэрацыі ўдалося знайсці і яго родных.
Па медальёне ўстаноўлена асоба Васілія Цімафеевіча Пяркова, 1921 года нараджэння, радавога, з Краснадарскага краю. Яго родныя цяпер ведаюць, дзе загінуў член іх сям'і, якога лічылі прапаўшым без весткі.
Таксама пошукавы батальён у вёсцы Азярніца выявіў астанкі 5 грамадзянскіх асоб — дваіх дарослых і 3 дзяцей, загінулых ад рук нямецкіх захопнікаў. Астанкі забраныя пракуратурай і следчым камітэтам у рамках расследавання справы аб генацыдзе грамадзян Беларусі нямецкімі захопнікамі.
У Зэльвенскім раёне за два дні знойдзена 7 астанкаў. Мяркуецца, што ўсе яны загінулі ад рук фашысцкіх захопнікаў пры спробах прарвацца з акружэння ў чэрвені — ліпені 1941 года. Таую выснову зрабілі пошукавікі ў адпаведнасці з амуніцыяй салдат: каскі «халхінголкі», рыштунак, фрагменты абутку.
— У сярэдзіне верасня адбудзецца ўрачыстая цырымонія перапахавання астанкаў сямі чырвонаармейцаў. На жаль, ніводзін з іх не ўстаноўлены. Вядома толькі прозвішча Голуб, а хто ён такі — невядома. Магчыма, будзе весціся работа з базай даных «Мемарыял». Бо ёсць некалькі варыянтаў, якія трэба адпрацаваць, — паведаміла начальнік аддзела ідэалагічнай работы і па справах моладзі Зэльвенскага райвыканкама Іна Талерчык.
Паводле яе слоў, астанкі будуць перапахаваны ў Чырвоным сяле, бо тут знаходзяцца самыя блізкія ад раскопак воінскія могілкі. Гэта будзе маштабнае мерапрыемства, прымеркаванае да Дня народнага адзінства.
Маргарыта УШКЕВІЧ
Фота zelwa.by і з архіва Аляксандра ДУДАРОНКА
З мастацтвам па жыцці.
Баявое ўзаемадзеянне найвышэйшага ўзроўню.
«Дзесяцігоддзі школьнае харчаванне нашых дзяцей будавалася на аснове зборніка рэцэптур».
