Гэта сёння ў Беларусі пра Скарыну і значэнне яго асветніцкай дзейнасці для нашага народа, якую інакш чым подзвіг і не называем, ведаюць усе. І юбілей ягонай першай кнігі адзначаем як нацыянальнае свята. Складана паверыць, што яшчэ сто гадоў назад імя Францыска Скарыны было для беларусаў фактычна невядомым...
А яно насамрэч так і было. Першая публікацыя пра Скарыну па-беларуску з'явілася ў 1909 годзе — гэта была невялікая замалёўка Сяргея Палуяна ў «Нашай ніве» пад назвай «Калі друкавалася першая беларуская Біблія». Замалёўка па сутнасці сваёй невялікая і ніякага адкрыцця для сучаснага чытача не змяшчае. Але адкуль Палуян, па сутнасці, сямнаццацігадовы юнак, няхай сабе і досыць адукаваны, валодаў нават такой, з пункту гледжання сённяшняга невялікай, інфармацыяй?
— Палуян мог ведаць гэта з некалькіх крыніц, і тут мог прыкласці руку Вацлаў Ластоўскі, які тэмай вельмі цікавіўся і заказваў артыкулы на яе розным аўтарам, — тлумачыць намеснік дырэктара Нацыянальнай бібліятэкі, скарыназнаўца Алесь СУША. — Дакладна вядома, што менавіта ён заказаў артыкул пра Скарыну Максіму Багдановічу. Вынікам стаў грунтоўны артыкул «Беларускае адраджэнне» — гэта быў своеасаблівы ўступ да тэмы ўласна кнігадрукавання, які можна лічыць пачаткам беларускай культуралогіі. Багдановіч, як вядома з дакументаў, напісаў артыкул і ўласна пра Францыска Скарыну. Гэта праца не была апублікаваная, рукапіс захоўваўся ў Інстытуце беларускай культуры, а потым у Акадэміі навук, але на гэты час яго месцазнаходжанне невядома, хутчэй за ўсё, ён быў знішчаны падчас вайны... Пісаў матэрыялы пра Скарыну і сам Ластоўскі, і Максім Гарэцкі, прычым яны згадвалі, што ў 1917-м — 400-гадовы юбілей беларускай кнігі... Але гэта была драбяза ў параўнанні з тымі навуковымі працамі па жыцці і дзейнасці Скарыны — манаграфіямі, дысертацыямі, — якія ўжо існавалі за мяжой, — у Польшчы, Расіі, Чэхіі. Беларусы пачалі адкрываць для сябе Скарыну ў той час, калі ўся Еўропа ўжо даўно аб ім ведала.
Калі ж настаў уласна 1917-ы — было не да юбілею кнігі, няхай сабе і чатырохсотгадовай. Пасля грамадзянская вайна, Рыжскі мір, які раскідаў народ па розных дзяржавах. Але рупліўцы нацыянальнай беларускай ідэі не забыліся пра імя чалавека, які мог стаць асноўнай постаццю гэтай ідэі. У 1924 годзе, як вядома, пачаўся нядоўгі, але вельмі важны для нашай гісторыі перыяд беларусізацыі. Тут жа і ўзнікла думка на самым высокім узроўні ўшанаваць імя Скарыны і яго асветніцкую дзейнасць, каб народ, які яшчэ да нядаўняга часу лічылі забітым і непісьменным, горда ўзняў галаву, дазнаўшыся, што адным з першых у Еўропе атрымаў калісьці сваю друкаваную кнігу... Але ж такі прыгожы і рэдкі юбілей ужо сем гадоў як мінуў...
Выйсце знайшлося, і цалкам лагічнае. Вырашылі адзначаць юбілей першай беларускай кнігі ў 1925 годзе. Было зроблена даволі слушнае абгрунтаванне, што пражскія выданні — гэта не зусім беларускае кнігадрукаванне. А вось кнігадрукаванне на беларускіх землях — гэта выданне ў Вільні «Малой падарожнай кніжкі» і «Апостала». (У 20-я гады дакладна была вядома толькі дата выдання «Апостала», заўважае Алесь Суша).
Навуковую канферэнцыю ў снежні 1925 года праводзіў Інбелкульт, і гэта было настолькі ярка, што нават гадавіна Кастрычніцкай рэвалюцыі святкавалася ў межах юбілею кнігадрукавання. Прайшла канферэнцыя на самым высокім узроўні, усё кіраўніцтва БССР прымала ў ёй удзел. Дзякуючы гэтаму падзея атрымала шырокі рэзананс у тагачаснай прэсе. Вынікам яе стаў зборнік «Чатырохсотлецьце беларускага друку» — комплексная праца некалькіх навукоўцаў. Тэмы даследавалі спецыялісты ў сваёй галіне. Уладзімір Пічэта напісаў артыкулы пра Полацкую зямлю ў часы Скарыны, пра беларускае адраджэнне, пра друк на Беларусі ў ХVІ—ХVІІ стагоддзях. Мікола Шчакаціхін даследаваў гравюры ў скарынаўскіх выданнях. Язэп Воўк-Левановіч — мову яго кніг...
— Настолькі грунтоўнай калектыўнай манаграфіі, прысвечанай Скарыну, пасля гэтай, бадай, і не было, — лічыць Алесь Суша. — Канешне, некаторыя тагачасныя гіпотэзы не пацвердзіліся, выявіліся і фактычныя памылкі. Але гэта праца з агульнай канцэпцыяй, з закончанай кампазіцыяй. Многія з пытанняў, у ёй вывучаных, дагэтуль глыбей не аналізаваліся...
Трымаю ў руках гэта выданне, датаванае 1926 годам. На пажаўцелых старонках — крыху непрывычная мова дарэформеннага правапісу. Сапраўды, праца грунтоўная: не толькі пра Скарыну, але і пра час, у які ён жыў і працаваў. Тут і гуманізм у Італіі, і артыкул пра Падуанскі ўніверсітэт, і пра тагачасныя Полацк і Вільню — нібы трапляеш у скарынаўскую эпоху. Скарыніяна — гісторыя вывучэння скарынаўскай спадчыны замежнымі, у прыватнасці расійскімі, даследчыкамі. Найцікавейшыя факты дазнаешся: напрыклад, як знайшоўся арыгінальны «Псалтыр», той самы, 1517 года, — яго маскоўскі калекцыянер Хлудаў купіў на ніжагародскім кірмашы...
Асаблівую ўвагу прыцягваюць ілюстрацыі. У якасці аздаблення кожнай новай працы выкарыстаныя фрагменты Скарынавых гравюр з дамаляванай... савецкай сімволікай. Артыкул Антона Ясінскага аб культурным жыцці Чэхіі вянчае вядомае «Сонца маладзіковае», якое плячыма падпіраюць беларускія сяляне — дзяўчына ў андараку і хлопец у лапцях. Наступную працу — Мацея Любаўскага пра Літоўска-беларускую дзяржаву ХVІ стагоддзя — тыя ж хлопец з дзяўчынай каля серпа і молата. А «Skоrіnіаnа» Уладзіміра Пічэты мае «ў галавах» і сонца з месяцам, і серп з молатам.
Пэўна, гэткая стылізацыя была прыёмам адцягвання ўвагі цэнзараў ад галоўнага — ад сапраўдных гравюр Скарынавых кніг, якія ў якасці ілюстрацыі да работы Мікалая Шчакаціхіна змешчаны ў вялікай колькасці і без «фоташопа» — на іх ва ўсёй красе і біблейскія героі, і рагаты нячысцік з хвастом, і светлы, з промнямі вакол, твар Хрыста...
Увогуле, тое, што святкаванне, звязанае з імем Скарыны, адзначалася на высокім дзяржаўным узроўні ў той час, як па краіне гуляў ваяўнічы атэізм, — факт, калі задумацца, унікальны... Бо Скарына, канешне, асоба, але якія кнігі ён друкаваў? Біблію! У тыя часы адно гэта слова выклікала адпаведную рэакцыю... Але ўвага на рэлігіі зусім не акцэнтавалася, звярталіся найперш да кніжнай тэмы. Асноўным пасылам зрабілі асветніцтва Скарыны, што ў час барацьбы з непісьменнасцю было надзвычай актуальным.
Трэба сказаць, што «чатырохсотлецьце» адзначылі і па іншы бок мяжы — у Коўне, тагачаснай сталіцы Літвы, на грошы літоўскага ўрада Вацлаў Ластоўскі выпусціў зборнік «Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі». У 1926 годзе ён ужо вяртаўся ў БССР з тыражом гэтай кнігі, акурат пад святкаванне, бо яно пачалося ў канцы 1925 года і працягвалася ўвесь 26-ы... Быў аб'яўлены і конкурс сярод мастакоў (славуты партрэт Скарыны Язэп Драздовіч напісаў у 1925 годзе акурат для яго).
А ў савецкай Беларусі юбілей кнігадрукавання быў фактычна кульмінацыяй беларусізацыі. Да юбілею ў ленінградскага калекцыянера Камарніцкага купілі дзесяць Скарынавых кніг. У 1925 годзе ў Мінску з'явілася вуліца імя Скарыны (перайменавалі Казьмадзям'янаўскую, яна была паміж Верхнім і Ніжнім горадам, цяпер не існуе). БДТ-3 паставіў п'есу Міхаіла Грамыкі, прысвечаную Скарыну, тэкст якой, на жаль, не захаваўся да нашых дзён. У Полацку нават паставілі фундамент помніка, але сам помнік адліць не паспелі...
...А пасля насталі іншыя часы. Ужо ў 1927 годзе Вільгельм Кнорын, які ў той час быў першым сакратаром беларускай кампартыі, назваў Скарыну царкоўнікам, ледзь не манахам. Мінскую вуліцу вельмі хутка перайменавалі ў вуліцу Дзям'яна Беднага. Навукоўцы, што пісалі кнігу, ужо ў пачатку 30-х апынуліся ў ссылцы ці лагерах...
Але для наступных пакаленняў засталося галоўнае веданне: у нас ёсць Скарына. У нас ёсць свая кніга на нашай мове, якую мы мелі нашмат раней, чым многія суседзі. Мы — еўрапейскі народ, які здаўна жыў прынцыпамі асветы і гуманізму.
І гэта веданне — важкая нагода ўспомніць добрым словам тых, хто даў нам тое «чатырохсотлецьце». Успомніць акурат цяпер, калі 500-годдзе кнігадрукавання адзначаем на дзяржаўным узроўні як нацыянальнае свята.
Алена ЛЯЎКОВІЧ
Фіналістка праекта «Акадэмія талентаў» на АНТ — пра творчасць і жыццё.
На гэтым тыдні Цяльцы будуць проста незаменныя ўсюды, дзе іх ведаюць.
Аляксандр Курэц – самы малады народны выбраннік у сваім сельсавеце і адзіны дэпутат сярод сваіх калег па службе.
