500 = Бясконцасць

6 жніўня 1517 года. Прага. Можна ўзяць у рукі асобнік кнігі — і лічыць сябе пераможцам. Ужо хоць бы таму, што гэты першы асобнік «Псалтыра» так ці інакш стане гісторыяй: на яго радзіме такога пакуль ніхто не зрабіў… Ці думаў ён, што робіць гісторыю? Альбо гісторыя ствараецца менавіта тады, калі ёсць асобы, што, не зважаючы на абставіны і спрыяльнасць ці неспрыяльнасць умоў, робяць тое, чаго патрабуе час? Час, згодна з якім жыве свет, па якім існуе Еўропа. Які раствараецца на стрэлках гадзінніка недзе там, дзе імгненне дало пачатак жыццю. Ён не прыспешвае час, ён фіксуе развіццё, пераадольваючы несупадзенне. Змог, і свет з гэтым пагадзіўся: 500-годдзе беларускага і ўсходнеславянскага кнігадрукавання пацверджана рашэннем ЮНЕСКА аб уключэнні юбілею ў каляндар памятных дат міжнароднай арганізацыі.

Пацверджаннем бясконцасці Скарыны стала яшчэ адно выданне, што напярэдадні юбілею прадставіла «Беларуская энцыклапедыя імя Петруся Броўкі» і Нацыянальная бібліятэка Беларусі: «Сусветная спадчына Францыска Скарыны» накіравана на тое, каб падкрэсліць знітаванасць беларускага часу і часу наогул. Звязаць час Скарыны і наш, каб зразумець яго мог кожны грамадзянін нашай краіны. Таму выданне падтрымала Міністэрства інфармацыі Рэспублікі Беларусь. Яно ўжо паспела атрымаць Гран-пры Міжнароднага конкурсу краін — удзельніц СНД «Мастацтва кнігі» і Гран-пры Еўразійскай міжнароднай кніжнай выстаўкі «Eurasian Book Fair-2017». Пра адметнасць выдання «Сусветная спадчына Францыска Скарыны», а таксама бясконцасць яе спасціжэння мы размаўляем з укладальнікам кнігі, намеснікам дырэктара Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі Алесем Сушам:

— Бясконцасць выданняў, прысвечаных Скарыну, абумоўлена бясконцасцю гэтай асобы, яе спадчыны. Скарына невычарпальны як у сэнсе кірункаў сваёй дзейнасці, так і ў сэнсе геніяльнасці праяваў гэтай дзей- насці. Невычарпальны і праз тыя багацці, якія ён нам пакінуў. Мы добра ведаем, што ён і пісьменнік, і пе- ракладчык, і выдавец, і друкар, і мысліцель, і асветнік, які займаўся адукацыйнай працай, і лекар, і батанік… І ва ўсіх гэтых кірунках ён меў дасягненні, якія і праз 500 год нам падаюцца вартымі ўвагі. Натуральна, што падыходы да разумення гэтай асобы ў нас розна- аспектныя: кожнаму цікава нешта сваё. Тое ж мы мо- жам сказаць і пра яго спадчыну: кнігі, выдадзеныя 500 год таму, настолькі багатыя на мастацкае слова, на глыбокую філасофскую думку, на канкрэтныя вузкія развагі, на навуковасць і на чалавечнасць, што кожны чалавек можа знайсці ў іх нешта сваё, на гэта разлічваў і сам Скарына. Ён прапаноўваў, дзеля чаго якую кнігу чытаць, у якім узросце: адна патрэбна для навучання матэматыцы, другая — астраноміі, іншыя — музыцы ці вайсковай справе... Сёння так і ёсць, мы па-рознаму спасцігаем талент Скарыны: часам вывучаем гравюры ў яго выданнях, якія з’яўляюцца бясконца цікавым фено- менам, часам звяртаемся да яго літаратурнай спадчы- ны, вывучаем арыгінальныя тэксты, а часам звяртаем увагу на багаслоўскі аспект яго дзейнасці — на пераклад Бібліі, на моўны фактар, на характар перакладу Святога Пісання. Кожнаму аспекту можна прысвяціць асобнае даследаванне.

Калі казаць пра тое выданне, якое прадстаўлена ця- пер, — гэта адна са спробаў па-новаму асэнсаваць спадчыну Францыска Скарыны. Справа ў тым, што беларусы не мелі магчымасці азнаёміцца з усім ком- плексам яго спадчыны, што заха- валася да нашых дзён. Дзякуй богу, 25 гадоў таму пабачыла свет факсіміль- нае выданне пражскіх кніг Скарыны, хаця яно было недасканалым у палігра- фічным сэнсе і паказвала толькі частку агульнай спадчыны. Цяпер мы зрабілі поўнае факсімільнае ўзнаўленне, але і яно не паказвае ўсю спадчыну: з усіх збораў, з усіх краін, з усіх калекцый — і ў гэтым Скарына бясконцы!.. Такую задачу мы паставілі яшчэ гады чатыры таму, калі вырашылі ўлічыць усе вы- данні першадрукара, якія захаваліся ў свеце (на цяперашні час вядома каля 520 асобнікаў і яшчэ каля 45 рукапісных кніг Скарыны): няхай недзе ёсць толькі адна старонка ці палова староначкі, але калі яны ёсць, мы іх улічваем. Важна апісаць такія выданні на ўзроўні экзэм- пляра: вось «Псалтыр», такая-та частка, захоўваецца там-та. Поўнага экзэмпля- ра, напрыклад, пражскага «Псалтыра», няма нідзе, і каб гэтую кнігу ўявіць, трэба пабачыць адзін асобнік, які ёсць у Маскве, і другі, які ў Пецярбургу. Па- ставіўшы іх разам, можна рабіць ней- кія высновы. Наступным этапам пасля выяўлення ўсіх вядомых асобнікаў, іх уліку і падра- бязнага дэталёвага апісання стала алічбоўка і збіранне лічбавых копій разам, каб даследчыкі маглі іх параўна- ць, вылучыць асаблівасці, вывучыць характар кожнага асобніка. І апошняй справай стала публікацыя гэтых матэрыялаў у выглядзе альбома, які ўяўляе сабой спро- бу паказаць усе выданні Францыска Скарыны праз максімальна разнастайныя асобнікі з 10 краін свету: з Беларусі, Расіі, Украіны, Літвы, Польшчы, Чэхіі, Гер- маніі, Вялікабрытаніі, Даніі, Славеніі, дзе, як мы ведаем, захаваліся кнігі Скарыны. Гэта было важным крокам дзеля таго, каб пабачыць хай сабе і няпоўныя асобнікі. Гэта дазволіла зрабіць шэраг адкрыццяў, былі вылуча- ныя новыя ідэі і гіпотэзы, напрыклад, калі мы пабачы- лі аркушы з выданняў Скарыны, якія потым трапілі ў пераплёты іншых выданняў (гэты лёс напаткаў многія выданні XV — XVI стагоддзяў). Такая праца была важ- ная з навуковага пункту гледжання, але яна аказалася вельмі цікавай і з грамадскага пункту гледжання. Мы вырашылі, што вельмі цікава гэтую спадчыну зрабіць даступнай для шырокай аўдыторыі, каб любы ахвотны мог пабачыць, як выглядалі кнігі Скарыны, што захоў- ваюцца ў Варшаве, Кракаве ці Вроцлаве, а як выглядае асобнік з 11 кніг, што знаходзіцца ў Германіі, што ёсць у Вялікабрытаніі… Напрыклад, уявіць, як выглядае дацкі экзэмпляр «Малой падарожнай кніжкі» да гэтага часу было немагчыма.

 — Усе ведаюць, што першай кніжкай, выдадзе- най Францыскам Скарынам, быў «Псалтыр». Чым ён кіраваўся, калі вырашаў, з чаго пачынаць? Бо можна было выдаваць Біблію з пачатку — з «Кнігі Быцця»…

— Гэтае пытанне паўстала, як толькі пачалі выву- чаць спадчыну Скарыны. Сапраўды, ён выдаваў Біблію. «Псалтыр» — адна з кніг Бібліі, але часта выдаецца асоб- на, бо мае шмат прызначэнняў: гэта не толькі і не столькі кніга Святога Пісання ў складзе Бібліі, але гэта яшчэ і пад- ручнік для шырокіх колаў, па якім нярэдка навучаліся гра- маце і чытанню. Фактычна гэта спеўны зборнік з псалмоў Давідавых. Яны выконваліся царом Давідам, а пасля сталі выкарыстоўвацца як песнапенні ў царкве і ў пазацаркоў- ным ужытку. Многія з гэтых псалмоў адаптаваныя да су- часнай сілабатанічнай паэзіі ці іншых паэтычных формаў. «Псалтыр» — гэта ўніверсальны зборнік шырокага зме- сту і прызначэння, які быў вельмі запатрабаваным ужо ў часы Скарыны, але і да таго, і пасля. Скарына гэта цудоўна разумеў. Выданне іншых кніг Старога запавету якраз вы- глядала б большай рызыкай, нават авантурай. Гэтыя кнігі былі тады важнымі для багасловаў, асабліва ў часы Рэфар- мацыі, — надрукаваць Святое Пісанне. Але тэксты асаблі- ва Старога запавету мелі вельмі лакальнае выкарыстанне. Іх не так часта выкарыстоўвалі ў набажэнствах (для гэтага былі іншыя кнігі) і для чытання бралі толькі фрагменты са старазапаветных кніг. Скарына меў нашмат большыя планы і задачы. Ён пачаў выпускаць кнігі не ў кананіч- ным біблейскім парадку, а ў іншым. Чаму? На гэта ёсць розныя погляды. Можна здагадвацца, чаму для пачатку быў абраны «Псалтыр»: гэта кніга, запатрабаваная ў хрыс- ціянскім свеце, да якога была далучана беларуская зямля. Але «Кніга Іова», што была другім выданнем, — філасоф- скі, маральна-выхаваўчы тэкст, не падобны да «Псалтыра» і наступных выданняў. Потым ішлі «Кніга Прытчаў», «Кні- га Ісуса, сына Сараха» і іншыя, якія таксама адрозніваліся ад папярэдніх. «Саламонавы кнігі», выпушчаныя разам, — з аднаго боку, гэта кнігі Старога запавету, але і яны маюць сваю адметнасць. Складана выявіць заканамернасць. Але верагодна, што Скарына меў задачу, як ён пісаў у прадмове да ўсёй Бібліі ў «Кнізе Быцця»: выпусціць усе кнігі Святога Пісання, бо кожная з іх вельмі патрэбная грамадству і кан- крэтнаму чалавеку для адукацыі, для самавыхавання і для хрысціянскага самаўдасканалення ды іншых мэтаў. Магчы- ма, паслядоўнасць не была істотнай для кнігадрукара. Хоць выданне «Псалтыра» — невыпадковае. Бо «Псалтыр» — гэта кніга, якую Скарына выдаў двойчы: у Віленскі перыяд фактычна з «Псалтыра» пачалася яго выдавецкая дзей- насць, бо асноўны аб’ём «Малой падарожнай кніжкі» складае менавіта «Псалтыр».

— Ці мог ён прэтэндаваць на грамадска-свецкі ці пазаканфесійны характар сваёй працы?

— Бясспрэчна, гэта вельмі вылучае выдавецкія іні- цыятывы Скарыны: ён не заручаецца падтрымкай ні- воднай з канфесій, не просіць, прынамсі, не прапісвае блаславення ні ад аднаго з царкоўных іерархаў — ні ўсходніх, ні заходніх. Ён не выконвае замову (прынам- сі, нам гэта невядома) нейкай з цэркваў. Мы ведаем пра прыватных асобаў, пра мецэнатаў, якія спансіравалі яго дзейнасць, але не ведаем такіх фактаў у дачыненні да хрысціянскіх цэркваў. Ён не кажа пра арыентацыю сваіх выданняў для богаслужбовых патрэб. Не кажа пра тое, што гэтыя кнігі патрэбныя святарам для набажэн- стваў ці пазаслужбовага, ці манастырскага ці хатняга чытання. Ён кажа пра тое, што гэтыя кнігі патрэбныя кожнаму: людзям «паспалітым» яны патрэбныя дома, патрэбныя ў дарозе, для асабістага самаўдасканалення. Падыход, характэрны для эпохі Рэфармацыі. Гэта вы- лучае выданні Францыска Скарыны з усяго, што было перад тым на беларускіх землях.

— Новае выданне выпушчана вамі на трох мовах (беларускай, рускай, англійскай), што падкрэслівае касмапалітызм Скарыны: ён сапраўды шмат дзе быў. Але фактычна прыйшоў да таго, што сёння акрэсліла- ся ў нацыянальную ідэю. Якім чынам ён прыйшоў да разумення важнасці кнігавыдавецкай справы ў кан- крэтнай кропцы свету?

 — Сапраўды, мы часцей за ўсё маем узоры супраць- леглыя: калі чалавек арыентаваны на свет, на ўзоры іншых, часам іх узносіць вышэй за сваю культуру. Аль- бо адваротны варыянт: замкнуцца на нацыянальнай культуры. Скарына не ішоў ні адным з гэтых шляхоў. Ён разумеў неабходнасць вывучэння сусветнага досведу ў кнігадрукаванні, у медычнай справе, у філасофскай ці тэалагічнай думцы, у прыкладных кірунках дзейнасці. Пры гэ- тым заўсёды памятаў, дзе яго карані і дзе яго родная зямля. Падкрэсліваў, адкуль паходзіць у кожнай сваёй публікацыі, а часам не адзін раз: што ён са слаўнага го- рада Полацка. У дакументах кракаўска- га ўніверсітэта ён названы ліцвінам, у дакументах падуанскага ўніверсітэта — русінам. У дадзеным сэнсе хутчэй за ўсё гаворка пра прыналежнасць да палітыч- най супольнасці. Прытым у пазнейшых дакументах і дзеці Скарыны імкнуліся вызначыць сваё паходжанне. Сын Ска- рыны, які ледзь не ўсё жыццё пражыў на чужыне і памёр у Чэхіі, назваў сябе Сы- монам Русам, значыць, паходжаннем з Рускай зямлі — так сябе называлі акурат беларусы, адрозніваючыся ад палякаў і маскавітаў, на той час гэта было белару- ска-ўкраінскім этнонімам. Таму Скары- на — яркі прыклад таго, як, карыстаючы- ся дасягненнямі сусветнай цывілізацыі, паважаючы, развіваючы агульнаеўрапей- скую сусветную культурную традыцыю, уздымаць сваю, а не толькі ставіць яе на адзін узровень з іншымі, каб заняць пачэснае месца паміж народамі.

Мне падаецца, гэта харошы шлях — спалучэнне сусветнага досведу і нацыянальных традыцый. Вель- мі важна, што сёння гэты шлях адкрывае вялікія маг- чымасці і праз прыклад Скарыны, бо яго вобраз стаў сімвалічным. Праз Скарыну, праз яго спадчыну ўсё часцей беларуская культура ўспрымаецца светам. Праз яго персону многія замежнікі бачаць Беларусь як край з багатай культурай, з вялікай колькасцю дасягненняў, з развітой моўнай, літаратурнай традыцыяй, з найбага- цейшымі набыткамі ў сферы мастацкай культуры.

Падрыхтавала Ларыса ЦІМОШЫК